شبکه‌های مجازی به کمک تلویزیون می‌آید

شاید اشتراک‌گذاری همین دیالوگ‌های ساده، کوتاه اما تاثیرگذار بهانه و ابزاری شد برای ایجاد اشتیاق و کنجکاوی مردم و ترغیب به تماشا و چه‌بسا پیگیری و مشتری ثابت و همیشگی شدن این اثر نمایشی.

رقیبان مجازی

در روزگاری که عصر ارتباطات خوانده می‌شود و رقابتی سخت و نفسگیر میان رسانه‌هایی درگرفته که امروزه دیگر عدد گرفته‌اند و رشد کرده‌اند، دیدگاه و نظری نیز مطرح است که تعامل را به موازات این رقابت ضروری می‌شمارد و تاکید بر برقراری یک ارتباط دوسویه رسانه‌ای دارد.

در سال‌های اخیر رسانه‌های نوظهور با حفظ ماهوی ساختار و کارکرد خود، شکل و شمایلی تازه طرح انداخته و وارد گود رقابت شده‌اند. اگر در زمانی نه‌چندان دور، شبکه‌های تلویزیونی رقبایی از جنس خود را پیش رویشان می‌دیدند، حالا با تازه‌وارد‌هایی دست و پنجه نرم می‌کنند که ظاهر و ساختارشان به طور کل متفاوت و حتی شاید متضاد است.

ابتدا شبکه‌های اجتماعی در نت و فضای مجازی به میدان آمدند و بعد رسانه‌هایی تشکیل شدند در دنیای مخابرات و شبکه تلفن همراه. رقبای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران حالا دیگر تنها کانال‌های تلویزیونی با خاستگاه غربی و منطقه‌ای نیستند که بی‌شمار شبکه‌های شکل گرفته در فضای مجازی و تلفن همراه هستند که برای رادیو و تلویزیون کشور رقیب به حساب می‌آیند و فریاد هل من مبارز هم سر داده‌اند.

با این حال، می‌توان حضور این شبکه‌ها را از منظر یک فرصت رصد کرد، نه با عینک بدبینی و خصم پنداری. به تعبیر دیگر، رسانه ملی حتی می‌تواند نعل وارونه بزند و اتفاقا از حضور این رسانه‌ها به نفع خود بهره ببرد. به بیانی دیگر، صدا و سیما و شبکه‌هایش قادر خواهند بود با یک استراتژی حساب شده و بلند مدت، کارکرد یک پلکان و نردبان را برای این شبکه‌ها قائل شوند و خود را از طریق آنها بالا بکشند.

قابلیت‌های مغفول مانده

در برخی کشورهای پیشرفته، شبکه‌های تلویزیونی در عین حال که نگاه و فاصله رقابتی خود را با رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مجازی حفظ کرده‌اند، از ظرفیت و قابلیت این رسانه‌ها نهایت استفاده را برای معرفی و تبلیغ داده‌ها و محصولات خود می‌برند. این فرآیند درخصوص آثار نمایشی پررنگ‌تر و محسوس‌تر است. در کشور ما نیز بیش و کم می‌توان شاهد چنین اتفاقاتی بود، اما نه به آن میزان که باید باشد و در دنیا جریان دارد. در سال‌های اخیر جریاناتی پدید آمده برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه‌ای شبکه‌های اجتماعی بابت معرفی، اطلاع‌رسانی و تبلیغ آثار نمایشی تلویزیون، خاصه مجموعه‌ها و سریال‌هایش. ذکر این نکته ضروری است که مراد در اینجا فضای نت و راه‌اندازی یک سایت رسمی در آن نیست که مستلزم صرف هزینه جاری و جانبی خواهد بود، بلکه استفاده از ظرفیت عموما رایگان شبکه‌ها و رسانه‌های شکل گرفته در محیط‌های مجازی و مخابراتی مدنظر است. با این تعریف، اقداماتی که در سال‌های اخیر برای معرفی و تبلیغ مجموعه‌های نمایشی تلویزیون در این رسانه‌ها صورت گرفته، در حالت خوشبینانه انگشت‌شمار است و این ظرفیت بالقوه مغفول مانده و کمتر به مرحله فعلیت رسیده است. این اواخر گویا مشاوران رسانه‌ای و خود تهیه‌کننده‌ها و کارگردانان مجموعه‌های تلویزیونی پی به اهمیت حضور و اطلاع‌رسانی در شبکه‌های اجتماعی برده و تا حدودی به میدان آمده‌اند.

حضور در شبکه‌های اجتماعی هیجان‌انگیز است

مسعود آب‌پرور، از کارگردانان پیشگام حضور در شبکه‌های اجتماعی است که همزمان با آغاز تولید سریال هوش سیاه، اقدام به راه‌اندازی و بارگذاری صفحه‌ای در یکی از این شبکه‌ها کرد و مخاطبان را در جریان اخبار و اطلاعات روند ساخت و موضوع این مجموعه قرار داد.

وی این تجربه را فوق‌العاده مفید و هیجان‌انگیز می‌داند و به جام‌جم می‌گوید: از سر راه برداشتن به مرور واسطه‌ها میان خودت ـ به عنوان ارائه‌دهنده پیام ـ و مخاطب ـ در مقام دریافت‌کننده ـ بسیار هیجان‌انگیز است. اتفاقی که در شبکه‌های مجازی و اجتماعی می‌افتد شبیه همین است که بی‌واسطه با مخاطبانت رودررو و از خواسته‌ها، نظرات، رویکردها و عکس‌العمل‌هایشان مطلع و آگاه شوی.

آب‌پرور معتقد است اگر حضور و کاربرد رسانه‌ها را در طول 70 ـ 60 سال گذشته رصد و بررسی کنیم، خواهیم دید که با سرعت سرسام آوری در حال رشد و گسترش هستند و هر روز ابزار جدیدی به دامنه آنها افزوده می‌شود. همین موضوع سبب کوچک شدن دنیا و نزدیک شدن جوامع به هم شده است.

اول شناسایی، بعد استفاده

کارگردان سریال هوش سیاه اضافه می‌کند: تعداد رسانه‌ها در این سال‌ها بسیار زیاد شده، اما هویت ذاتی همه یکی است. اگر بخواهیم از آنها استفاده ابزاری و تبلیغاتی کنیم، باید ابتدا آنها را بشناسیم و فرهنگشان را مورد بازشناسی قرار دهیم و سعی کنیم در حد توان آن را بومی کنیم. در مرحله بعد، می‌توان از این رسانه‌ها به عنوان یک ابزار در مسیر اهداف از پیش تعیین شده استفاده کرد. بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی اتفاق عجیب و جدیدی نیست و حق مسلم هر انسان معاصری است که از آن بهره ببرد.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا سازندگان مجموعه‌های تلویزیونی تا امروز نتوانسته‌اند بخوبی از ظرفیت این شبکه‌ها برای تبلیغ و معرفی آثارشان استفاده کنند، تصریح می‌کند: چه مخاطبان و چه متولیان در برابر امکانات شبکه‌های رسانه‌ای و اجتماعی خیلی هیجان‌زده هستند و هنوز نتوانسته‌اند ظرفیت‌های نهادینه شده در آن را مورد شناسایی قرار دهند و مطابق فرهنگ و خلقیات خودمان از آن بهره ببرند.

خیال آسوده هنرمندان

سازندگان دردسرهای عظیم 2 همزمان با آغاز تصویربرداری این سریال صفحه‌ای را در یکی از شبکه‌های اجتماعی تشکیل داده و با انتشار اخبار، عکس‌های بازیگران و پشت صحنه این مجموعه، مخاطبان خود را از آخرین اطلاعات مجموعه آگاه می‌کردند. این کار را در سری اول این سریال، یکی از دوستداران و هواداران انجام داده بود که تهیه‌کننده و دست‌اندرکاران ترجیح دادند در سری دوم اقدام کنند و سکان هدایت آن را خود بر عهده بگیرند.

مشاور رسانه‌ای این سریال از بازخوردهایی که در این مدت گرفته‌اند، راضی است. بازخوردها، تشویق‌ها و نظراتی که از آنها استفاده شده و باعث دلگرمی بازیگرانی بوده که در روزهای پایانی تا 18 ساعت در روز هم کار کرده‌اند.

هادی داداشی معتقد است، در حال حاضر کانال‌های ارتباطی دیگری غیر از این شبکه‌ها و رسانه‌ها وجود ندارد که بتوان از طریق آن با تک تک مخاطبان ارتباط برقرار کرد. به همین دلیل در سریال دردسرهای عظیم 2 ترجیح دادیم از طریق شبکه‌های اجتماعی با مخاطبان مان در تماس باشیم تا این ارتباط هدایت شده و مطمئن باشد.

وی با اشاره به این که شبکه‌های رسانه‌ای و اجتماعی پدیده‌ای نوظهور در ایران هستند و دارای جنبه‌های مثبت و منفی، می‌گوید: پیش از تاسیس این شبکه‌ها هنرمندان معمولا در ارتباط گرفتن با مخاطبان خود دچار مشکل بودند، از این بابت که فکر می‌کردند صحبت‌های مطرح شده‌شان در مطبوعات درست و کامل بازتاب داده نشده یا تحریف می‌شود و در آن دخل و تصرف صورت می‌گیرد. حالا اما هر هنرمندی می‌تواند با تاسیس صفحه‌ای در یکی از این شبکه‌ها به صورت مستقیم و بی‌واسطه با طرفدارانش در تماس باشد و آنها را در جریان آخرین فعالیت‌های خود قرار دهد. البته گه‌گاه این موضوع باعث دردسر هم می‌شود. برای مثال، یک بازیگر زودتر و بدون هماهنگی با روابط عمومی، تهیه‌کننده و کارگردان یک اثر نمایشی، اخباری را درباره آن منتشر می‌کند که باعث به دردسر افتادن دیگران می‌شود.

در خدمت گرفتن فضای مجازی

از منظری کلی‌تر و به بهانه رصد دلایل به‌کارگیری نه‌چندان پرشمار رسانه‌های اجتماعی در جهت تبلیغ سریال‌های نمایشی باید این پرسش اصولی را مطرح کرد که وجود و حضور این شبکه‌ها برای تلویزیون می‌‌تواند یک فرصت باشد یا تهدید؟ گمانه نقش تهدیدکننده این رسانه‌ها برای رسانه ملی این است که کار را برای حضور مجموعه‌های نمایشی در آنها سخت و دشوار و با محدودیت‌هایی همراه کرده است. در پرسشی دیگر، آیا باید به این شبکه‌ها به چشم یک تهدید نگریست و از آنها بر حذر داشت و درصدد انکارشان از بیخ و بن برآمد یا برای منافع و نتایجش به نسبت آسیب‌ها و عوارضش اهمیت و اصالت بیشتری قائل شد و آنها را در خدمت گرفت و نهایت استفاده را برد.

دکتر محمدحسن اسدی طاری، استاد ارتباطات معتقد است، این شبکه‌ها را باید برای تلویزیون یک فرصت دانست تا تهدید. تعداد مخاطبانی که جذب این شبکه‌ها می‌شوند، روز به روز افزایش می‌یابد و بیشتر می‌شود.

دکتر اسدی طاری با اشاره به این که اقشار مختلف جامعه از جمله کسانی که از دانش معمولی برخوردار بوده و دارای تحصیلات آکادمیک نیستند، جذب این شبکه‌ها می‌شوند، اظهار می‌کند: اگر تلویزیون بتواند با این رسانه‌ها ارتباط خوبی برقرار کند و در آنها حضور پررنگ و تاثیرگذاری داشته باشد، خواهد توانست مخاطبان بیشتری را جذب خود کند. در غیر این صورت، بسیاری از مخاطبان شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی چه‌بسا به مقایسه این رسانه‌ها با تلویزیون بپردازند و در غیاب رسانه ملی به سمت دیگر شبکه‌ها متمایل شوند.

جای خالی ارتباطات اجتماعی در صدا و سیما

وی به جای خالی ارتباطات اجتماعی در تغییر و تحول ساختاری اخیر در سازمان صدا و سیما تاکید و تصریح می‌کند: امروزه مخاطب با راه‌های ارتباطی به سبک و سیاق گذشته راضی نمی‌شود و نمی‌توان از او انتظار داشت برای ارتباط با یک برنامه و ارائه نظراتش، از صبح تا شب پشت خط تلفن روابط عمومی بماند و معطل شود. خوب است شبکه‌های تلویزیون هم راه‌های ارتباطی جدید و سهل‌الوصولی را که فراتر از روش‌‌های موجود مانند روابط عمومی است، برای مخاطبان شان پدید آورند و تعریف کنند.

این عضو هیات علمی واحد تهران مرکز دانشگاه آزاد اسلامی یادآور می‌شود: تلویزیون ما در حال حاضر شبکه‌ها و رسانه‌های مجازی را رقیب خود می‌پندارد، بخصوص از منظر خبررسانی که اطلاعات خیلی سریع در آنها مبادله و به اشتراک گذاشته می‌شود. طبیعتا بخش اطلاع‌رسانی و انتشار اخبار در این شبکه‌ها چندان مورد علاقه رسانه ملی نیست. حتی برخی مدیران و مسئولان تلویزیون، شبکه‌های مجازی را نوعی آفت برای اطلاع‌رسانی می‌دانند. با این حال به نظرم تلویزیون می‌تواند یک نوع تعامل مفید و مناسب با این شبکه‌ها برقرار کند. اتفاقا در دنیا ارتباط تنگاتنگی میان شبکه‌های تلویزیونی و رسانه‌های اجتماعی وجود دارد. برای مثال اکثر تلویزیون‌ها در شبکه‌هایی مانند فیسبوک و یوتیوپ، صفحه دارند و از ظرفیت این شبکه‌ها برای ارتباط و جذب هر چه بیشتر مخاطبان خود استفاده می‌کنند. اما شبکه‌های تلویزیونی ما، حضور در این شبکه‌ها را نوعی تبلیغ برای آنها می‌دانند و به همین خاطر از این کار خودداری می‌کنند و معمولا به حضور در شبکه‌های اشتراک فیلم داخلی روی می‌آورند که البته آن هم اگر روند درست و حساب شده‌ای داشته باشد، می‌تواند مفید واقع شود.

تعامل سازنده با حفظ حقوق متقابل

به عقیده دکتر اسدی طاری، از منظر ساختار و تعریف حقوقی، برای رسانه‌ها سه حق قائل شده‌اند؛ ارتباط رسانه‌ها با هم، ارتباط رسانه‌ها با مخاطب و ارتباط رسانه‌ها با حکومت‌ها و دولت‌ها. آن بخش که مربوط به ارتباط رسانه‌ها با یکدیگر است، علاوه بر این که وجهه و استدلال صنفی و حقوقی دارد، می‌تواند گونه‌ای از تعاملات پیوسته را به دنبال داشته باشد.

این ارتباطات تا جایی که به قوانین نسخه‌برداری صدمه نزند و کپی رایت را مخدوش نکند و همراه با حفظ حقوق متقابل باشد، بلامانع است و نمی‌توان ایرادی به آن وارد کرد. اگر این ارتباط از حد و مرز خود خارج شود و خطوط قرمز را رد کند، می‌تواند بحث سرقت تولیدات رسانه‌ای را به دنبال داشته باشد. در دنیای امروز تعامل، همکاری و ارتباط نزدیک میان شبکه‌ها مرسوم است تا جایی که برخی از آنها استودیوهای خود را در اختیار یکدیگر قرار می‌دهند و حتی خبرنگار معاوضه می‌کنند.

این روند و تعامل در شبکه‌‌های داخلی ما هم می‌تواند اتفاق بیفتد؛ به این شرط که ظرفیت نقدپذیری و آستانه تحمل رسانه‌ها بالاتر برود و در عین حال، مسائل حقوقی و حفظ آنها هم مورد توجه باشد.

محسن محمدی

رادیو و تلویزیون