تربیت با چاشنی پاداش و تنبیه

از نظر روان‌شناسان، تنبیهی خوب و موثر است که عادلانه، منطقی و کاربردی باشد، اگر کودک روی دیوار نقاشی کشیده است، می‌توان او را برای چند ساعت از مداد رنگی‌هایش محروم کرد، اما اگر از کیف پدرش پولی را بدون اجازه برداشته باید جدی‌تر برخورد کرد، به گونه‌ای که متوجه زشتی کارش شود.

یکی از مهم‌ترین وظایف والدین، اصلاح و تغییر رفتار فرزندان است. از همان آغاز باید رفتارهای مناسب کودکان تشویق و رفتارهای نامناسب آنان حذف شود.

دکتر ربابه نوری، روان‌شناس در رابطه با اصلاح و شکل‌دهی رفتار کودکان می‌گوید: تحقیقات اخیر نشان داده است کودکانی که در سنین پیش از دبستان، پرخاشگری دارند، بیشتر از کودکان دیگر احتمال دارد در آینده دچار رفتارهای انحرافی از جمله خشونت، بزهکاری، اعتیاد، خودکشی و... شوند. به همین دلیل، ضروری است در سال‌های پیش از دبستان، رفتارهای منفی کودکان اصلاح شود و همچنین خانواده از همان ابتدا به شکل‌دهی، اصلاح و تغییر رفتار فرزندان بپردازد که معمولا به دو صورت شکل می‌گیرد: تقویت رفتارهای مثبت و مناسب و حذف رفتارهای نامناسب. عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی تهران در ارتباط با تقویت رفتارهای مثبت و مناسب می‌افزاید: «راه‌های مختلفی برای تقویت و تشویق رفتارهای مثبت و سالم کودک وجود دارد. منظور از تقویت مثبت، هر عاملی است که احتمال انجام دادن رفتاری را افزایش دهد. مثلا کودک هفت ساله‌ای کتاب می‌خواند و به او جایزه داده می‌شود. جایزه، احتمال انجام دادن رفتار مثبت (کتاب خواندن) را افزایش می‌دهد. می‌توان گفت تقویت مثبت همان پاداش است. برای این‌که رفتاری در فرزند تقویت شود یا دوام یابد، ترتیبی بدهید که بعد از انجام رفتار مورد نظر، پاداش یا جایزه‌ای به او داده شود. یعنی انجام رفتار مطلوب، نتیجه خوشایندی برایش داشته باشد.»

دکتر نوری توضیح می‌دهد: یکی دیگر از اصول مهم تربیتی برای این که فرزند را به انجام دادن عملی ترغیب شود، آن است که او بتواند شخصی را که در نظر او مهم یا محبوب است، در حال انجام آن عمل مشاهده کند. به این اصل، سرمشق دادن گفته می‌شود.

به گفته وی یکی از مهم‌ترین وظایف والدین، حذف رفتارهای نامناسب کودکان و نوجوانان است؛ همان چیزی که در گذشته سبب می‌شد، بسیاری از والدین، رفتارهای نامناسب فرزندان را با تنبیه پاسخ گویند. قربانیان چنین تنبیهاتی معتقدند، کبودی‌ها و زخم‌ها در طول زمان بهبود یافت، اما ولی هیچ چیز نتوانست زخم باقیمانده بر روان آنان را درمان کند. چنین «زخم‌های روانی» باعث بیماری‌های مختلف روانی خواهد شد.

امروزه، مشخص شده است این روش دارای معایب زیادی است، دکتر نوری این معایب را به ترتیب زیر برمی‌شمرد:

1ـ اثر تنبیه مشخص نیست؛ گاهی بعضی از تنبیه‌ها، راهی برای جلب توجه کودک است و به همین دلیل رفتار نامطلوب ادامه می‌یابد.

2ـ تنبیه، باعث ایجاد ترس و نگرانی در کودکان و نوجوانان می‌شود که می‌تواند تاثیر منفی دائمی بر زندگی فرزندان داشته باشد. در تنبیه، رفتار مطلوب و سالم مشخص نیست. در واقع راهی به کودک نشان داده نمی‌شود که بداند رفتار مثبت کدام است.

3 ـ کودکان و نوجوانان در مقابل تنبیه، واکنش متقابل انجام می‌دهند: بی‌تفاوتی و بی‌خیالی، تشدید رفتارهای نامناسب، فرار از خانه و... .

4 ـ انسان تمایل دارد از تنبیه‌کننده دور شود. از آنجا که معمولا تنبیه‌کننده والدین و نزدیکان هستند کودکان و نوجوانان روز‌به‌روز از آنان دور شده و همین موضوع زمینه را برای بسیاری از مشکلات و آسیب‌های روانی و اجتماعی فراهم می‌کند.

دکتر نوری در پاسخ به این پرسش که از چه روش‌هایی می‌توان رفتارهای نامناسب را کنترل و حذف نمود، تقویت منفی را پیشنهاد می‌دهد، اما منظور از تقویت منفی چیست؟

وی می‌افزاید: هر عاملی که نبودِ آن احتمال انجام دادنِ رفتار را افزایش دهد، تقویت منفی است. مثلا به کودک می‌گویید اگر کمربند ایمنی را در ماشین نبندد، او را به خانه برمی‌گردانید و به گردش پایان می‌دهید. بستن کمربند، احتمال پایان دادن به گردش را کاهش می‌دهد به همین دلیل، احتمال آن که کودک رفتار سالم را انجام دهد بیشتر می‌شود. بنابراین با توجه به مطالب گفته شده، برای این که فرزند، رفتار نامناسب را انجام ندهد، ترتیبی بدهید که
هر زمان رفتار او در جهت مطلوب تغییر کرد، به موقعیتی که برای او ناخوشایند بوده است پایان دهید

اصول مهم در به‌کارگیری تقویت منفی

تا اینجا روش کار به نظر ساده و آسان است، اما بسیاری از والدین هنگام محروم کردن کودک از لذت‌ها چند روش ساده و کم اثر را می‌شناسند، مثل خاموش کردن تلویزیون برای مدت زمانی معین، که معمولا با چند بار تکرار دیگر اثرش را از دست می‌دهد. دکتر نوری برای به‌کارگیری تقویت منفی راهکارهایی کاربردی را توصیه می‌کند که به جسم و روان کودکان آسیب نرساند:

پیامد رفتار مناسب و نامناسب را توضیح دهید؛ برای کودکان و نوجوانان توضیح دهید که اگر رفتار نامناسب داشته باشند چه موقعیت ناخوشایندی ایجاد می‌شود و این موقعیت ناخوشایند را به شکل مثبت برایشان توصیف کنید. مثلا به جای این جمله: «بچه بی‌انضباط و درس‌نخوان را که پارک نمی‌برند» بهتر است گفته شود «اگر تکالیفت تا ساعت 5 تمام شود پارک می‌رویم.»

به آنچه گفته‌اید عمل کنید؛ این بسیار مهم است که به قولی که می‌دهید عمل کنید؛ یا اصلا قولی ندهید که نمی‌توانید به آن عمل کنید.

بر رفتار کودکان تاکید کنید؛ بسیاری از کودکان و نوجوانان آموخته‌اند که با یک معذرت‌خواهی یا وعده تغییر رفتار، می‌توانند والدین را قانع کنند و دیگر از محرومیت و تقویت منفی خبری نخواهد بود. به همین خاطر، بهترین کار این است که معذرت‌خواهی آنان را بپذیرید، ولی از آنان بخواهید رفتار خود را نیز تغییر دهند. مثلا به او بگویید: «متوجه معذرت‌خواهی تو شدم، ولی چون تکالیفت را نتوانستی بموقع تمام کنی، امروز به پارک نخواهیم کرد.»

در رفتار خود ثابت‌قدم باشید؛ بسیاری از کودکان و نوجوانان آموخته‌اند اگر والدین را خسته، کلافه و ذله کنند، آنها کوتاه می‌آیند. به همین خاطر، در این‌گونه موارد کنترل احساس خشم، درگیر نشدن با فرزندان و قاطعانه برخورد کردن والدین باعث موفقیت آنان می‌شود.

توجه او را به چیزی دیگر معطوف کنید؛ در این روش به جای حرف زدن و استدلال کردن که کودک متوجه آن نمی‌شود، توجه او را به موضوع دیگر معطوف ‌کنید.

بی‌توجهی، در روش بی‌توجهی یا نادیده گرفتن، والدین رفتار نامناسب کودک یا نوجوان را مورد بی‌توجهی قرار می‌دهند. این روش بخصوص در مواقعی مناسب است که کودک یا نوجوان قصد تحریک والدین را دارد.

روش اشباع یا سیری؛ برای اصلاح رفتارهایی که مناسب و مطلوب نیست و از سوی دیگر، زیان چندانی برای فرزندان ندارد، می‌توان از این روش استفاده کرد. در این روش، موقعیتی که فرزند مطلوب می‌داند، ولی از نظر والدین مناسب نیست به حد اشباع، به طوری که خود فرزند از رفتار خود «سیر» یا «زده» شود، انجام می‌شود.

بیرون کردن؛ این روش به خصوص در مواردی بسیار مفید است که رفتار نامناسب کودک به گونه‌ای است که از طریق جلب توجه دیگران تقویت می‌شود. در این تکنیک، اگر کودک رفتار نامناسبی انجام دهد برای مدت معینی (حدود 10 دقیقه) باید از دیگران جدا شود و تنها بماند، مثلا به اتاق خودش یا اتاق دیگری برود. نکات مهم در استفاده از تکنیک بیرون کردن این است که محلی که برای این روش استفاده می‌شود نباید برای کودک جذاب باشد و نباید به گونه‌ای باشد که از آن لذت ببرد، ضمن این‌که دقت کنید که این محل جایی ترسناک و خوف‌آور مثل موتورخانه یا انبار نباشد. ضمن این‌که اگر مدت استفاده از این تکنیک زیاد باشد مثلا یک نیم‌روز یا یک روز و... بشدت برای کودک صدمه زننده است.

شیما نادری - کارشناس ارشد روان‌شناسی