خنکای سرداب‌ها در تابستان‌های تاریخ ایران

سرداب یا سردابه، یک سویه معماری سنتی و یکی از راهکارهای شگرف رهیدن از گرمای تابستان، آفتاب داغ کویر و نگهداری مواد غذایی و تهیه آب خنک است. رویای بودن کنار آب و فرو بردن خنکا و بوی نم آب به سینه در زیرزمین‌های خانه‌های سنتی در سرداب‌ها تجلی یافته است؛ زمانی که مردم از تهویه‌های امروزی و خنک‌کننده‌ها برخوردار نبودند و سعی می‌کردند فضای زندگی خود را با نیازهایشان تطبیق دهند. سرداب‌ها نمود بارز نوعی آسایش اقلیمی است که سرمایشی طبیعی پدید می‌آورده است.

درباره سرداب در کتاب‌های قدیم آمده است: «خانه‌ای که در زمین سازند و حوض آب سرد در آن باشد و در گرمای تابستان آنجا خواب راحت کنند و آن به فتح سین است و اعراب آن را معرب کرده به کسر سین خوانند و سرد را نیز به صاد نویسند.» گرچه در این تعریف سرداب برابر با خانه دانسته شده اما در اغلب موارد شاهد هستیم که سرداب بخشی از یک خانه است؛بخشی که برای گذران روزهای گرم تابستان به کار می‌رفته است. در یزد، شهری که بر دل کویر خفته است، خانه‌های سنتی در جهت قبله شمال شرقی ـ جنوب غربی بنا می‌شد و فضاهایی برای فصل‌های گرم و سرد سال در نظر گرفته می‌شد. معماران کهنه‌کار و زبردست از سرداب برای خروج هوای گرم از این فضاهای خانه یعنی قسمت تابستان‌نشین استفاده کرده‌اند.

سرداب‌ها در دل زمین و در کنار پایاب قنات‌ها قرار داشتند و آب در آنها جریان داشت؛ پایاب‌هایی که هوای خنک و مرطوبشان به 19درجه می‌رسید.

در امتداد سرداب، بادگیرها نیز نقش تهویه هوا داشتند. به عبارت بهتر، سرداب‌ها با بادگیرها این نمود بارز مهندسی بومی ما خنک می‌شده و محلی بوده‌‌ برای رهایی از گرمای تابستان و نگهداری مواد غذایی فاسد شدنی. ویژگی بارز سرداب‌ها را در قرار گرفتن در زیرزمین، استفاده از آب و مصالح بومی و نیز فرم کالبدی خاصشان باید جستجو کرد. به گفته پژوهشگران اختلاف ارتفاع سرداب‌ها با اتاق‌ها نیزخود باعث خنک شدن آن می‌شود چرا که در زیرزمین خنک شدن با دو شیوه ممکن می‌شود؛ نخست انتقال حرارت از طریق جابه‌جایی با هوای خنک و دوم انتقال حرارت از طریق تشعشع با دیوارهای خنک زیرزمین.

در معماری سنتی کاشان نیز همین الگو به چشم می‌خورد. در معماری این شهر فضاهای متعدد و متنوعی ساخته می‌شود. در کاشان نیز سرداب‌ها الگوی شکم دریده‌ای از ساختمان‌ها بودند که در زیرزمین‌هایی گود قرار داشتند. در بخش تابستان‌نشین، بادگیرها در امتداد سرداب‌ها هوا را به داخل می‌کشند و هوا با عبور از آب خنکی خاصی می‌یابد. در‌ شهرهایی که خنکای هوا بیشتر است، مثل تبریز ـ ساختمان‌های سنتی فاقد تابستان‌نشین هستند و حوض خانه‌ای زیر فضای زمستان‌نشین با دو پنجره تعبیه می‌شده و نقش خنک‌کنندگی داشته است.

گفتنی است، سرداب‌ها کارکردی هم به عنوان قبرستان داشته‌اند. این نوع سردابه‌ها بیرون از آبادی‌ها و شهرها واقع بوده است. درباره یکی از معروف‌ترین این سرداب‌ها، سردابه جاجرم کلنل ییت انگلیسی در سفرنامه خود می‌نویسد: در شمال مقبره خواجه مهزیار، بنای ویرانه دیگری قرار داشت که از سنگ و ملات ساخته شده بود. این بنا از یک اتاق مربع‌شکل که دالان‌هایی آن را احاطه می‌کرد، تشکیل می‌شد. کف اتاق، سوراخی بود که به زیرزمینی راه داشت. این زیرزمین را سرداب می‌گفتند و تابستان‌ها که هوا گرم بود، مردم در آنها زندگی می‌کردند.

در این زیرزمین، تعداد زیادی جمجمه و استخوان اسکلت که در پارچه‌هایی قرارداشت، به چشم می‌خورد. صحنه بسیار ترسناکی بود و مردم دهکده می‌گفتند اینان تعدادی نظامی بوده‌اند که بر اثر ابتلا به وبا درگذشته‌اند.

این مهم نه‌تنها در خراسان که در نواحی جنوبی ایران چون شوشتر به چشم می‌خورد و از منظر قدمت این کارکرد به دوران ایران باستان بازمی‌گردد. حتی امروزه نیز برخی از این سرداب‌ها کارکرد قدیم خود را از دست نداده‌‌اند و هنوز مورد استفاده واقع می‌شوند. از جمله در خراسان در دهکده کلیدر در بخش سر‌ولایت، سردابه‌ای است که به قرن هفتم هجری قمری متعلق است. کودکانی که قبل از یک سالگی از دنیا می‌روند، در این سردابه دفن می‌شوند و بعد از هر دفن در آن بسته می‌شود.

گرچه این کارکرد، سرداب‌ها را تا حدی مخوف و جزو شگفتی‌ها قرار می‌دهد، اما با نگاهی کلی و با در نظر گرفتن این که سرداب‌ها اغلب در خانه‌های کویری کارایی داشته‌اند، باید گفت ساخت سرداب‌ها در نواحی کویری و گرم و خشک بسیار مورد توجه بوده و به عنوان نمادی از معماری سنتی به شمار می‌رود.

از این رو برخی سرداب‌ها چون سرداب سهراب ابرکو به ثبت ملی رسیده است. این سرداب با ابعاد 5 در5 با خشت و گل ساخته شده است. سرداب جهانستان ابرکوه و سرداب فتح‌آباد این شهر نیز به ثبت ملی رسیده است. هر سه سرداب متعلق به دوره قاجاریه است.

سرداب‌هایی در بافت شهر یزد و نیز سرداب‌های خانه‌های سنتی معروف در کاشان (طباطبایی‌ها و عباسیان) از دیگر سرداب‌هایی هستند که مورد توجه مطالعاتی قرار گرفته‌اند. گستره جغرافیایی سرداب‌ها تا کشور عراق نیز می‌رسد. در شهر سامرا، سردابی وجود دارد که محل عبادت سه امام آخر ما شیعیان است و افسانه‌هایی راجع به ظهور حضرت مهدی(ع) از این سرداب در افواه عامه جاری است.

جـــام‌ جــــم

دکتر آمنه ابراهیمی