«فانوس خیال» رادیو برای کتاب و کتابخوان

استفاده از شیوه‌های غیرمستقیم بویژه در آثار نمایشی رادیو و تلویزیون یکی از بهترین شیوه‌ها برای تبلیغ کتابخوانی است. مثلا رمان‌های ایرانی و خارجی در قالب نمایش‌های رادیویی تنظیم و پخش می‌شوند. سازندگان برخی برنامه‌های رادیویی هم از روش‌های مستقیم استفاده می‌کنند و گوینده و کارشناس برنامه با ارائه توضیحات مختصر، اما جذاب و کاربردی شنوندگان را علاقه‌مند به خرید و مطالعه کتاب می‌کنند.

در دوره‌ای که مردم بیشتر اوقات خود را با ابزارهای جدید و نرم‌افزارهای موبایلی پر می‌کنند و وقت کمی برای مطالعه اختصاص می‌دهند، صدا و سیما و بخصوص رادیو که رسانه‌ای همراه و در دسترس است، می‌تواند نقش موثری در تشویق مردم به مطالعه و کتابخوانی داشته باشد. شبکه‌های مختلف رادیو بنا به رویکرد و تعریفی که دارند، آثار مختلفی با موضوع کتاب و مطالعه را به شنوندگان ارائه می‌کنند.

آشنایی مخاطب با ادبیات

ایوب آقاخانی در حوزه‌های نویسندگی، کارگردانی، تهیه‌کنندگی و بازیگری برنامه‌های متعددی را برای رادیو تولید کرده است. او این روزها برنامه فانوس خیال را روی آنتن رادیو نمایش دارد که برنامه‌ای شبانه است و به خوانش داستان‌های معروف و موثر ادبیات جهان اختصاص دارد.

آقاخانی در مقام طراح و گوینده برنامه رادیویی فانوس خیال در این برنامه ادبیات معاصر جهان را براساس ژانر دسته‌بندی کرده و بیشتر سراغ ژانرهایی رفته که برای مردم جذابیت دارد؛ ژانرهایی مانند پلیسی و جنایی که به دلیل راز و رمزی که دارند مخاطب را با خود همراه می‌کنند.

وی درباره انتخاب داستان‌هایی که در برنامه فانوس خیال خوانده می‌شود به جام‌جم توضیح داد: به نظر من مخاطب بهتر است با همه گونه‌های حوزه ادبیات آشنا شود، به همین دلیل در برنامه فانوس خیال تلاش می‌کنیم مروری داشته باشیم بر همه گونه‌هایی که نویسندگان در رمان‌ها و داستان‌ها به آنها می‌پردازند.

در برنامه فانوس خیال در کنار ملاحظات ژانری ضرورت‌های تقویمی را هم مدنظر قرار می‌دهیم به عنوان مثال ماه رمضان و شب‌های قدر را پیش‌رو داریم. بنابراین در این ایام نمی‌توانیم براساس ژانر تعیین شده به ادبیات جهان بپردازیم. به همین دلیل در مناسبت‌های مذهبی، آثار ادبی ایران را مرور می‌کنیم.

این طراح و سردبیر در پاسخ به این سوال که چرا در این برنامه کمتر به سراغ ادبیات ایرانی رفته و بیشتر آثار ادبی جهان بررسی می‌شود، توضیح می‌دهد: در دیگر برنامه‌های رادیویی آثار نویسندگان ایرانی معرفی و بررسی می‌شود ، اما در یک دهه اخیر کمتر برنامه رادیویی با موضوع ادبیات خارجی پخش شده است.

آقاخانی تلاش کرده با نوآوری در این برنامه گامی فراتر به نفع رادیو بردارد، به این معنا که با افزایش طول خوانش اثر، فصل مشترکی میان رمان‌خوانی و نمایش رادیویی ایجاد کرده تا ذهن مخاطبان را به تخیل‌پردازی وادارد و آنها را تشویق به تصویرسازی از آنچه‌ می‌شنوند، کند.

به گفته این سردبیر، با وجود آن‌که زمان زیادی از پخش برنامه فانوس خیال نمی‌گذرد، اما در این زمان کم مخاطب زیادی پیدا کرده و بازخوردهای مثبت بسیاری از سوی شنوندگان داشته است.

آقاخانی تاکید می‌کند رسالت برنامه فانوس خیال افزایش رشد میزان کتابخوانی در مخاطبان و آشنایی و آگاهی آنها به ادبیات جهان است.

پرکردن خلأهای آگاهی مردم

وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به تعدد نویسندگان جهان و آثار آنها چه ملاک‌هایی برای انتخاب آثار دارید، می‌گوید: اولین معیار اطلاعات و سلیقه خودم است که طراح و گوینده برنامه هستم و با ادبیات جهان آشنایی لازم را دارم. دومین معیار ضرورت‌های آشنا کردن مخاطبان با موضوعاتی است که کمتر با آن آشنا هستند؛ به این معنا که وقتی صحبت از آثار ادبی جنایی می‌کنیم به جای مرور آثار آگاتا کریستی که اولین گزینه‌ای است در این باره به ذهن مخاطب خطور می‌کند به پاتریشیا های‌اسمیت می‌پردازیم که بانوی جنایی‌نویسی‌ است که در ادبیات آمریکا و سینما خیلی تاثیرگذار بود. در واقع در این برنامه به آثار نویسندگانی می‌پردازیم که مردم کمتر آنها را می‌شناسند.

به نظر آقاخانی هدف تولید برنامه فانوس خیال پر کردن خلأهای آگاهی مردم است. او بر این باور است که طراح یک برنامه و سلیقه او نباید نادیده گرفته شود. فانوس خیال برنامه‌ای است که آقاخانی برای رادیو تولید می‌کند بنابراین باید سلیقه و نظر او هم در برنامه اعمال شود.

آقاخانی امیدوار است مخاطبان این برنامه مثل برنامه‌های دیگری که او برای رادیو تولید کرده با فانوس خیال نیز همراه شوند، چون او تلاش می‌کند کتاب‌های جذاب دنیا را به بهترین شکل شنیداری به شنوندگان ارائه بدهد تا مخاطبان را به کتابخوانی علاقمند کند.

سلیقه‌ها درباره کتاب متفاوت است

علی آقاغفار همدانی، روزنامه‌نگار، پژوهشگر و نویسنده کتاب‌هایی همچون راز باغ انار، قاب آبی و برنده در ارزیابی برنامه‌های رادیو با محوریت کتاب به جام‌جم می‌گوید: همه دست‌اندرکاران امور فرهنگی چه خصوصی، دولتی و کسانی که دغدغه فرهنگ و مطالعه دارند هر یک روشی برای ترویج کتابخوانی و افزایش مطالعه در میان مردم پیشنهاد می‌کنند. صدا و سیما هم برنامه‌هایی در این باره پخش می‌کند، اما مشکل اصلی به نظرم این است که اعتماد صددرصدی به این برنامه‌ها نزد مخاطبان به وجود نمی‌آید. از آنجا که قشرهای مختلف جامعه بیننده و شنونده برنامه‌های رسانه ملی هستند به همین دلیل هر کدام نگاه‌ متفاوت به کتاب‌های معرفی شده دارند.

به نظر این پژوهشگر، شبکه‌های رادیویی در معرفی کتاب‌ها نگاه ویژه‌ای دارند و همین دیدگاه باعث شده تا مخاطب احساس کند نگاه رسانه در این زمینه خاص است.

وی معتقد است در کنار معرفی کتاب‌های ارزشی و مذهبی که لازم و مفید است، باید کتاب‌های دیگر هم مورد توجه قرار بگیرد. علاوه بر آن بهتر است در کنار این کتاب‌ها، آثار مکتوب در زمینه شعر، داستان و... هم معرفی شود، ولی نباید همیشه این معرفی به نویسندگان و ناشران خاص اختصاص داشته باشد چون مخاطب فکر می‌کند محدوده کتاب فقط همین نویسندگان و ناشران هستند. البته منظورم این نیست که هر کتابی معرفی شود، بلکه نظرم معرفی کتاب‌هایی که حداقل ارزش یک بار خواندن را دارد.

آقاغفار همدانی می‌گوید: وقتی برنامه‌های کتاب‌محور تاثیرگذار خواهد بود که کتاب‌ها در این برنامه‌ها به شکل حرفه‌ای معرفی شود. ما در این زمینه ضعف داریم. در حالی که باید مجری و کارشناس برنامه حداقل 60 درصد کتاب را بخوانند، نه این‌که فقط شناسنامه ابتدایی کتاب را مطالعه کنند و درباره کلیات حرف بزنند. این روش باعث می‌شود مخاطب انگیزه‌ای برای گوش دادن به برنامه یا مطالعه کتاب پیدا نکند. بنابراین باید نگاه برنامه‌سازان به معرفی کتاب حرفه‌ای و همراه با نوآوری باشد. اگر از این روش استفاده کنیم در درازمدت جواب می‌دهد.

برای افزایش سرانه مطالعه در جامعه باید سعی کنیم در مردم نیاز به مطالعه ایجاد کنیم. وقتی مردم به کتاب احساس نیاز نکنند، مسلما برای خرید و مطالعه آن هم اقدامی نمی‌کنند. مطالعه کتاب مثل مطالعه کتاب‌های درسی نیست که اجباری باشد. ما برای مطالعه حق انتخاب داریم پس نباید به مخاطب رادیو فقط تعدادی کتاب‌ خاص را معرفی کنیم. اگر چنین کنیم مثل این است که در یک هفته هر روز در سه وعده غذایی به شما خوراکی را بدهند که به آن علاقه‌مند هستید، اما بعد از یک هفته حتما از آن دلزده می‌شوید.همین اتفاق هم درباره کتاب می‌تواند رخ دهد. اگر کتاب‌های مختلف به مخاطب برنامه‌‌های رادیو و تلویزیون معرفی نشود آنها بعد از مدتی از این برنامه‌ها دلزده می‌شوند و دیگر به آنها اعتماد نمی‌کنند.

هنر رسانه این است که برنامه‌هایش همانند ویترین یک کتابفروشی باشد که شامل کتاب‌های متنوع است و به مخاطب حق انتخاب می‌دهد. باید تلاش کنیم اعتماد متقابل بین رسانه و مخاطب ایجاد شود.

به نظر آقا غفارهمدانی تا زمانی که مخاطب احساس نیاز نکند به سمت مطالعه نمی‌رود. امروزه کتاب رقبایی همچون اینترنت، تلویزیون، رادیو، شبکه‌های اجتماعی و ... دارد و رسانه‌های صوتی و تصویری باید با هنرمندی این نیاز را در میان مردم ترویج کنند. رمان و شعر نسبت به کتاب‌های دیگر مخاطب بیشتر دارد، چون به نوعی زنگ تفریح و نگاه متفاوت محسوب می‌شود.

وی می‌گوید: بعد از انقلاب مقابل دانشگاه تهران پاتوق بحث و گفت‌وگو میان جوانان دانشجو و جوانان عادی بود و برخی هم تماشاگر این مباحث بودند. نتیجه این گفت‌وگوها این بود که عده‌ای متوجه می‌شدند که اطلاعات و آگاهی خیلی کمی نسبت به مسائل دارند به همین دلیل عطش دانستن در آنها ایجاد می‌شد و آنها به خرید و مطالعه کتاب ترغیب می‌شدند. اما اکنون چنین عطشی در بین مردم و جوانان ایجاد نمی‌شود.

این نویسنده در پاسخ به این پرسش که با توجه به رونق کتاب‌های صوتی از سوی برنامه‌های رادیویی بویژه در رادیو اینترنتی ایران صدا، آیا تاثیری در افزایش مطالعه مردم داشته یا خیر؟ توضیح می‌دهد: کتاب‌های صوتی برای آدم‌های تنبل خوب است که حوصله خواندن کتاب ندارند یا می‌خواهند در زمان‌های مرده و مثلا در حین رانندگی کتاب هم بشنوند! کتاب‌های صوتی ابزاری برای اغناست و اگر نیاز مطالعه احساس شود حتما شخص به سمت خرید کتاب هم خواهد رفت. به نظرم رسانه به موازات معرفی کتاب باید روی ایجاد نیاز هم متمرکز شود.

محدودیت نداشتن در معرفی کتاب

صادق رحمانیان، مدیر رادیو فرهنگ درباره این‌که چرا رسانه فقط کتاب‌های خاص را معرفی می‌کند، می‌گوید: تاکید و تکیه رادیو فرهنگ در حوزه معرفی و نقد کتاب‌ها بر این مساله استوار است که کتاب برای مخاطب ارزشمند باشد؛ یعنی بعد از معرفی، خود شنونده تشخیص بدهد که این کتاب ارزش خواندن دارد یا نه. ما هرگز در معرفی کتاب محدودیت نداریم و کتاب‌هایی را که ارزش مطالعه دارند در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... معرفی می‌کنیم .البته این طور نیست که هر کتابی که وارد حوزه نشر شود در رادیو فرهنگ معرفی می‌شود. اگر محتوای کتاب ارزشمند باشد، حتماً معرفی خواهد شد. برای انتخاب کتاب‌ها هم کار گروهی داریم که متشکل از کتاب‌شناس‌های خبره هستند و این طور نیست که فقط چند صفحه از یک کتاب را بخوانند و اعلام کنند کتاب برای معرفی مناسب است یا خیر. افراد این کارگروه‌ها در خانه کتاب و مجمع ناشران انقلاب اسلامی فعالیت دارند و کتاب‌های مناسب برای افراد عام و خاص را انتخاب کرده و ما در قالب برنامه‌های متنوع از جمله چاپ اول، روی جلد و آیینه جیبی معرفی می‌کنیم.

مدیر رادیو فرهنگ درباره این‌که سرمایه‌گذاری صدا و سیما روی کتاب‌های صوتی تا چه میزان توانسته مردم را کتابخوان کند، می‌گوید: ما از همه ابزارهایی که عموم مردم را به مطالعه علاقه‌مند می‌کند، استفاده می‌کنیم و در راستای افزایش فرهنگ مطالعه در برنامه قصه شب هر هفته از یک هنرمند شاخص و چهره می‌خواهیم تا بخش‌هایی از یک کتاب را بخوانند. البته من مخالفم که کل یک کتاب در یک برنامه خوانده شود، چون در این صورت به امر خرید کتاب هم ضرر می‌زند، بلکه باید بخش‌هایی از یک کتاب خیلی جذاب خوانده شود تا مردم برای خرید کتاب مشتاق شوند و حتماً ترغیب شوند تا آن را تهیه کنند.

فاطمه عودباشی / گروه رادیو و تلویزیون