محیط‌زیست در بند مناطق آزاد

باید یادآور شد در کنار فعالیت‌های غریبه با محیط‌زیست در این منطقه، مساله دیگری نیز این روزها بیش از پیش مشکل‌ساز شده است. نکته اینجاست که سازمان حفاظت محیط‌زیست، قدرت لازم را برای نظارت بر فعالیت مناطق آزاد در جزیره‌های قشم، کیش و هندورابی ندارد. درواقع توسعه پایدار برای مسئولان این مناطق چه در جنوب و چه در شمال کشور اولویت نیست، زیرا آنها آن‌طور که باید و شاید درباره خسارتی که به این زیست‌بوم‌ها می‌زنند پاسخگو نیستند؛ به همین دلیل باید از مسئولان خواست لزوم توجه به مسائل زیست‌محیطی را در مناطق آزاد جدی بگیرند تا فعالیت این مناطق به آشفته بازار محیط‌زیست کشور بیش از این دامن نزند.

عوامل تهدید‌کننده زیست‌بوم‌های دریایی کشور را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ فعالیت‌های انسانی و طبیعی. در این میان تهدیدهای انسانی نقش پررنگ‌تری درکاهش تنوع زیستی آب‌های خلیج فارس و دریای عمان دارند. انسان برای تامین نیازهای روزمره‌اش کمر به نابودی زیستگاه‌های حساس ساحلی و دریایی بسته است، زیرا زیستگاه‌های حساس دریایی در مناطق ساحلی قرار گرفته و انسان سعی می‌کند از این مناطق به دریا دسترسی پیدا کند. در چنین شرایطی اگر نکات زیست‌محیطی رعایت نشود، زیست‌بوم‌های دریایی بیشترین آسیب را خواهند دید.

برای نمونه در جزیره‌ها زمین کمی وجود دارد و مسئولان برای این‌که بتوانند جزایر را توسعه بدهند دست به استحصال زده و آب‌های ساحلی را خشک می‌کنند؛ اما نباید فراموش کرد در استحصال دریا مناطق جزر و مدی که یکی از پرتولید‌ترین زیست‌بوم‌ها به شمار آمده و تنوع زیستی بالایی دارند، دستخوش آسیب می‌شوند.

این در حالی است که باید تاکید کرد چنین فعالیت‌هایی از سوی مناطق آزاد در جزایری مانند کیش، هندورابی و قشم اتفاق می‌افتد، اما چون براساس ماده 102 قوانین مناطق آزاد، قانونگذار اجرای تمام قوانین حاکمیتی را به این مناطق واگذار کرده مسئولان این مناطق آن‌طور که باید و شاید با سازمان حفاظت محیط‌زیست همکاری ندارند و برای اجرای طرح‌های خود از این سازمان گزارش ارزیابی زیست‌محیطی نمی‌گیرند. به همین دلیل در این مناطق همواره توسعه با تخریب محیط‌زیست همراه است یا چنانچه حادثه زیست‌محیطی رقم بخورد، رسیدگی به آن زمانبر خواهد بود؛ برای نمونه می‌توان به انتشار خبر مرگ صدها ماهی در جزیره کیش اشاره کرد که اواخر اردیبهشت رسانه‌ای شد وهنوز علتش نامشخص باقی مانده است.

تفاهم محیط‌زیست با مناطق آزاد

هرچند براساس قانون، وظایف دستگاه‌های اجرایی به مناطق آزاد تفویض شده، اما باید تاکید کرد این قانون نهی‌کننده وظیفه حاکمیتی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیست. یعنی اگر قرار است مناطق آزاد وظیفه محیط‌زیست را انجام بدهد، باید واحد محیط‌زیست مشخصی تشکیل بدهد.

حدود 9 ماه است تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان حفاظت محیط‌زیست و مناطق آزاد امضا شده و به نظر می‌رسد براساس این تفاهم‌نامه مسائل زیست‌محیطی مناطق آزاد جداگانه مطرح شده و در جلساتی با حضور نمایندگان سازمان حفاظت محیط‌زیست به بحث کارشناسی گذاشته می‌شود؛ اما نکته اینجاست پایبندی به این تفاهم‌نامه از سوی تمامی مناطق آزاد یکسان نیست؛ یعنی برخی نسبت به آن بی‌توجه بوده و کماکان روال گذشته را دنبال می‌کنند، اما بعضی نیز به اصول این تفاهم‌نامه پایبند هستند و از مشورت‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست‌ بهره می‌برند.

هرچند چنین روندی از سوی مناطق آزاد به محیط‌زیست محدود نشده و به نحوی مشکل برخی وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دیگر نیز هست، اما باید یادآور شد تخریب زیست‌بوم‌های این مناطق چنانچه کنترل نشود، حادثه‌ای است که آسیب‌های آن در نهایت گریبان محیط‌زیست را خواهد گرفت.

نکته اینجاست که برخی مناطق آزاد که سابقه بیشتری دارند، کمتر به اصول این تفاهم‌نامه توجه می‌کنند، اما مناطق دیگری مانند چابهار نیز در این میان وجود دارند که برای رعایت نکات زیست‌محیطی قبل از تفاهم‌نامه اخیر با معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست به تفاهم رسیده‌اند.

فریبرز جمال‌زاد فلاح، مدیر دفتر سواحل و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره عملکرد دیگر مناطق آزاد کشور به جام‌جم می‌گوید: در منطقه آزاد انزلی مشکل خاصی منعکس نشده، اما به‌دلیل حریمی که منطقه آزاد برای خود در نظر گرفته است اختلاف‌نظری روی پارک ملی بوجاق و مناطق آزاد وجود دارد. این منطقه آزاد برنامه‌هایی دارد، اما اقدام عملی انجام نداده است.

وی ادامه می‌دهد: مناطق آزاد ساحلی به مناطق چهارگانه محیط‌زیست نزدیک شده و با استحصال دریا و اجرای طرح‌های بدون ارزیابی زیست‌محیطی به محیط‌زیست کشور آسیب می‌زنند؛ در حالی که قانونگذار مشخص کرده تمام مناطق آزاد باید دفتر مستقل محیط‌زیستی تشکیل دهند و همه قوانین زیست‌محیطی را به‌عنوان نماینده محیط‌زیست در این مناطق اجرایی کنند، اما چون چنین دفتری اکنون در این مناطق وجود ندارد، سازمان حفاظت محیط‌زیست سعی می‌کند مسائل را به شکل موضوعی مطرح و برطرف کند.

مدیر دفتر سواحل و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در این‌باره توضیح می‌دهد: در این مقطع با مناطق آزاد موضوعی پیش می‌رویم و براساس توافق شفاهی صورت گرفته قرار است مشکلات و ملاحظات دو سازمان به صورت کتبی منعکس و در جلسات کارشناسی مطرح و برطرف شود.

مناطق آزاد، خارج از ایران نیست

نباید فراموش کرد مناطق آزاد جزئی از کشور است و سازمان حفاظت محیط‌زیست در تمامی استان‌های کشور اداره کل و نیرو دارد. در این میان مشکل، پیگیری و اجرای قوانین است؛ زیرا مسئولان این مناطق توجهی به مسائل زیست‌محیطی هنگام اجرای طرح‌های خود ندارند. بعلاوه باید یادآور شد برخی از این مناطق برای خود دفتر محیط‌زیست تشکیل داده‌اند، اما نکته اینجاست که کارشناس محیط زیستی که زیر نظر معاونت عمرانی منطقه آزاد کار می‌کند، هیچ وقت نمی‌تواند حافظ منافع زیست‌محیطی کشور باشد.

داوود میرشکار، مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌‌زیست نیز درگفت‌و‌گو با جام‌جم می‌افزاید: به دنبال این بودیم که در مناطق آزاد کیش نیز وظیفه حاکمیتی خود را اجرا کنیم، اما بنا به دلایلی تاکنون موفق نشده‌ایم، چون مدیریت جزیره با منطقه آزاد است و آنها باید فضایی در اختیار محیط‌زیست قرار دهند تا دفتر آن تشکیل شود.

وی عنوان می‌کند: حدود 8 سال پیش مبلغی را به منطقه آزاد داده‌اند تا زمینی را در اختیار محیط‌زیست قرار دهد، اما تاکنون این کار اجرایی نشده است.

به گفته میرشکار، قرار بود سازمان حفاظت محیط‌زیست در کیش، مرکز تحقیقات آبسنگ‌های مرجانی را تشکیل دهد ـ چون جزیره کیش یکی از بهترین مناطق آبسنگی را دارد و برای رشد این زیستگاه‌ها بسیار مناسب است ـ اما این منطقه آزاد تاکنون برای استقرار سازمان حفاظت محیط‌زیست در این جزیره همکاری مناسبی نداشته است.

مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌های دریایی سازمان محیط‌‌زیست درباره شرایط زیست‌محیطی جزیره قشم می‌گوید: در این جزیره نظارت کمی وجود دارد. با چابهار نیز تفاهم‌نامه نوشته‌ایم و آنها خیلی از موارد را به محیط‌زیست واگذار کرده‌اند.

نکته اینجاست که مناطق آزاد می‌توانند به‌عنوان الگویی برای توسعه پایدار در کشور تبدیل شوند و چنانچه مسئولان این مناطق رعایت مسائل زیست‌محیطی را در اولویت برنامه‌ها قرار دهند، رسیدن به این مرحله کار سختی نخواهد بود.

این در حالی است که می‌توان قسمتی از شرایط نامناسب محیط‌زیست در مناطق آزاد را به پای مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست گذاشت، چون به نظر می‌رسد آنها نیز برای قانع کردن مسئولان در این مناطق آن‌طور که باید و شاید تلاش نکرده‌اند.

مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌های دریایی سازمان محیط‌‌زیست درباره شرایط جزیره هندورابی نیز خاطر‌نشان می‌کند: باتوجه به این‌که هندورابی جزو مناطق چهارگانه محیط‌زیست است با فعالیت مناطق آزاد در این جزیره مخالفت کرده‌ایم.

وی ادامه می‌دهد: در این منطقه بحث گردشگری مطرح شده و ساخت اتاق، سوئیت، هتل و اسکله از سوی منطقه آزاد کیش در حال انجام است.

نباید فراموش کرد هندورابی یکی از مناطق بکر کشورمان است و چنانچه طرح‌های اجرا شده در این منطقه بدون ارزیابی زیست‌محیطی اجرا شود، آسیب جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست این منطقه خواهد زد، بنابراین بعید نیست مسئولان حفاظت محیط‌زیست مانند آنچه در آشوراده اتفاق افتاد، روزی از تصمیم‌هایی که برای این جزیره گرفته‌اند ابراز پشیمانی کنند.

میرشکار اظهار می‌کند: منطقه آزاد درباره شرایط در هندورابی اطلاعات نداده، اما کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست در جریان بازدید از این جزیره نکاتی را مشاهده کرده‌اند و اعتراض‌هایی دارند که اکنون در حال پیگیری آنها هستیم. می‌توان به حل مشکلات زیست‌محیطی در مناطق آزاد کشور امیدوار بود، زیرا در دوره جدید ریاست جمهوری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، عضو شورای عالی مناطق آزاد کشور شده است و این امتیاز مثبتی است و می‌توان از آن برای سر و سامان دادن به مسائل زیست‌محیطی محیط‌زیستی مناطق آزاد بهره برد.

نظارت، حلقه گمشده محیط‌زیست دریایی

توسعه ناپایدار در مناطق ساحلی جنوب کشور، آبسنگ‌های مرجانی را تهدید می‌کند، در حالی که آبسنگ‌ها در این مناطق «نوزادگاه» محسوب می‌شود، چون ماهی‌ها و موجودات دیگری مانند نرم‌تنان و گونه‌هایی مانند ماهیان زینتی و اقتصادی یا در این مناطق ساکن هستند یا برای نوزادگاهی از این زیستگاه‌ها استفاده می‌کنند. به این شکل که نوزادان گونه‌های زیادی در این مناطق رشد و نمو پیدا کرده و پس از مدتی که توانستند در برابر تهدیدهای طبیعی از خود دفاع کنند، مناطق ساحلی را ترک می‌کنند و به آب‌های آزاد بر‌می‌گردند.

در کنار این که استحصال دریا، زندگی آبسنگ‌ها را با تهدید رو‌به‌رو کرده برخی صیادان نیز متوجه شده‌اند تراکم زیستی در این مناطق بالاست و می‌توانند مقدار قابل توجهی آبزی را در آنجا صید کنند. مشکل اینجاست که این گروه از ماهیگیران به صیادی پایدار فکر نکرده و فقط به فکر حل شدن نیازهای روزمره خود هستند؛ بنابراین با صید بی‌رویه دست به تخریب این زیستگاه‌ها می‌زنند.

افزون بر این، گردشگری ناپایدار را نیز می‌توان تهدید دیگری برای این زیستگاه‌ها محسوب کرد، زیرا اگر گردشگری پایدار بوده و براساس اصول اکوتوریسم بنا شود به چشم سرمایه ملی به این زیستگاه‌ها نگاه خواهد شد، اما این روزها در برخی سواحل جنوبی کشور، گردشگری به آفتی برای محیط‌زیست تبدیل شده است، برای نمونه گردشگران با تجهیزات غواصی وارد این زیستگاه‌ها شده و سبب تخریب آبسنگ‌ها می‌شوند و نکته اینجاست که آنها به تخریب قانع نشده و قسمتی از آبسنگ‌ها نیز با خود از آب خارج می‌شود. باید هشدار داد اگر تدبیری برای حل این مشکل اندیشیده نشود هیچ بعید نیست تا مدتی دیگر این زیستگاه‌ها به بیابان‌های زیر آب تبدیل شود.

آلودگی‌هایی که به عمد یا به سهو وارد دریا می‌شود نیز عامل دیگری است که می‌توان از آن به‌عنوان تهدید یاد کرد، زیرا بخش زیادی از مناطقی که در حاشیه سواحل جنوبی کشور قرار دارند فاقد سیستم تصفیه فاضلاب بوده و پساب‌های آنها به شکل مستقیم وارد دریا می‌شود. کارخانه و صنایع زیادی نیز وجود دارد که برای کنترل پساب‌های خود کمترین تدبیری ندارند، به همین دلیل با ورود فاضلاب‌های آنها به دریا، روند آلودگی دریا شدت بیشتری گرفته است. به نظر می‌رسد برای حل این مشکل سازمان حفاظت محیط‌زیست باید در بخش نظارت، قوی‌تر عمل کند.

آب توازن کشتی‌ها و خطوط لوله فرسوده را نیز باید از دیگر عوامل تهدید زیست‌بوم‌های دریایی دانست. (آب توازن، آبی است که کشتی‌ها برای کنترل ثبات و فشارهای وارده بر کشتی با خود حمل می‌کنند.) متاسفانه برخی کشتی‌ها آب توازنی را که از دیگر نقاط برداشت کرده‌اند در آب‌های کشور تخلیه می‌کنند، به همین دلیل احتمال آلودگی و ورود گونه‌های غیربومی به کشورمان افزایش پیدا می‌کند. برای حل این مشکل نیز باید نظارت بر فعالیت کشتی‌هایی که وارد آب‌های کشورمان می‌شود بهتر انجام شود.

مهدی آیینی ‌/‌ گروه جامعه