ریزگردها دوباره آمدند

وجود گردوغبار که در برخی استان‌ها از حدود یک هفته پیش آغاز شده، هم‌اکنون در خوزستان، چهار برابر حد مجاز، در لرستان ده برابر حد مجاز و در استان‌های ایلام، کرمانشاه، کرمان، اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد نیز به همین منوال و چند برابر حد مجاز گزارش می‌شود و طبق پیش‌بینی هواشناسی، گرچه ممکن است طی روزهای آینده از میزان این گردوغبار کاسته شود، اما از اواخر هفته آینده دوباره از سرگرفته خواهد شد. تهران نیز روز گذشته هوای ناسالم داشت.

از میان استان‌هایی که گردوغبار طی چند سال اخیر امانشان را بریده است، می‌توان به خوزستان اشاره کرد که بویژه طی یکی دو سال اخیر شدت آلودگی هوا در این استان به حدی رسید که علاوه بر تعطیلی مدارس و ادارات و لغو مکرر پروازها و به خاک و گل کشاندن خانه و زندگی مردم، سبب ایجاد باران‌های اسیدی و راهی شدن هزاران نفر به بیمارستان شد. دلیل اصلی وقوع گردوغبار در این استان و دیگر استان‌های کشور تا همین یکی دو سال پیش به ریزگردهای وارده از عراق و دیگر کشورهای عربی نسبت داده می‌شد، اما اکنون کارشناسان معتقدند دلیل عمده وقوع این گردوغبارها، خشک شدن تالاب‌های و دریاچه‌ها و بیابان‌زایی است که به ایجاد کانون‌های گردوغبار منجر شده است.

به عقیده کارشناسان، گرچه دلیل بخشی از توفان‌های خوزستان، خارجی و ناشی از تغییرات آب و هوایی است، اما بخش زیادی از آن نیز به شرایط این استان و خشکی تالاب هورالعظیم، شادگان و رودهای کارون، کرخه و جراحی برمی‌گردد که یکی از منابع عمده آبی در این استان است و پیش از این پر از آب بوده است. اما اکنون این منابع آبی خالی شده و سطوحی از فاضلاب‌های سمی خطرناک جای آن را گرفته است. این امر و نبودن رطوبت در این مناطق باعث بلند شدن گردوغبار هنگام وزیدن باد می‌شود.

خوزستان علاوه بر نفتخیز بودن، در عین حال روی زمین‌های حاصلخیز و پرآب نیز واقع شده است، به‌طوری‌که در این منطقه بیش از یک میلیون هکتار زمین کشاورزی است که در فصل‌های سرد سال بسیاری از محصولات ایران را تامین می‌کند، اما با توجه به خشکسالی‌های اخیر، این صنعت در خوزستان در حال احتضار است.

پرآبی رودخانه‌های این استان در گذشته‌های نه‌چندان دور نه‌تنها موجب رونق کشت و تولید شده بود، بلکه ترددهای آبی را نیز در این رودخانه‌ها امکان‌پذیر می‌کرد، به‌طوری‌که تا چند دهه پیش کشتی‌ها روی کارون بین اهواز و شوشتر در حرکت بود و حتی برخی از مسافران از طریق کشتی و از روی این رودخانه به عراق و عتبات عالیات سفر می‌کردند و آب از رودخانه‌های این استان به دیگر استان‌های کشور نیز کانال‌کشی شده بود، اما حالا اگر از بالای پل نادری در اهواز به کارون نگاه کنی، فقط یک تالاب سبز رنگ سرشار از زباله‌های صنعتی و فاضلاب‌های شهرهای در حال رشد، مشاهده می‌شود.

آن‌طور که احمد ساوری، استاد دانشگاه صنعتی خرمشهر به «روزنامه کارون» می‌گوید: در اواسط دهه 90، عمق آب در تالاب هورالعظیم به ده متر و بیشه‌های طبیعی که در اطراف آن روییده بود، به حدود 13 متر می‌رسید، اما از آن زمان تاکنون مقادیر زیادی آب برای استخراج نفت از بین رفته است که بی‌شک تخریب محیط زیست، با این توفان‌های گردوغبار ارتباط دارد.

دلاور نجفی، یک مقام پیشین نیز چندی پیش در گفت‌وگو با برخی رسانه‌های محلی خوزستان یادآور شد که خشک شدن هورالعظیم، یکی از دلایل توفان گردوغبار در ایران است که آب خود را برای استخراج نفت از دست داده است. استخراج نفت از این منطقه اندکی بعد از پایان جنگ ایران و عراق آغاز شد. این در حالی است که پیش از این و طی سال‌های گذشته دولت همواره اصرار داشت که منشأ این توفان‌ها، گردوغبارهای خارج از کشور است.

افزایش تولید نیشکر در خوزستان نیز از عوامل دیگری است که موجب آسیب‌رسانی به محیط‌زیست این استان شده است. برای دهه‌های متمادی، ده هزار هکتار از هفت‌تپه در 15 کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش، زیر کشت نیشکر بود، اما در دهه 90 و بعد از پایان جنگ ایران و عراق، 70 هزار هکتار دیگر در جنوب اهواز به مناطق کشت نیشکر افزوده شد.

رضا سعیدی، یک متخصص کشاورزی در این‌باره می‌گوید: نیشکر یک محصول بومی منطقه نیست و پیامدهای زیست‌محیطی آن فاجعه‌آفرین است؛ از همین‌رو در دوران سازندگی و با افزایش سطح زیرکشت نیشکر، چهره این منطقه از یک منطقه پرآب به یک زباله‌دانی تبدیل شد.

خشکی تالاب جازموریان

کانون‌های گردوغبار حالا نه فقط در خوزستان و دیگر استان‌های غربی، بلکه در استان‌های مرکزی کشور نظیر کرمان نیز ایجاد شده، به‌طوری‌که طی هفته گذشته به‌طور مداوم هوای این استان را نیز آلوده و غبارآلود کرده است؛ اتفاقی که به گفته کارشناسان نتیجه خشک ‌شدن بستر رودخانه‌ها و باتلاق جازموریان در جنوب این استان است.

پدیده گردوغبار چند سالی است که در تمام مناطق این استان بویژه شهر کرمان، شرق استان و مناطق جنوبی آن که دربرگیرنده تالاب جازموریان است، مشاهده می‌شود و امسال نیز از همین ابتدای فروردین مردم را به زدن ماسک وادار کرده؛ این در حالی است که هواشناسی کرمان از ادامه روند فعلی و ماندگاری گردوغبار طی چند روز آینده در این استان خبر می‌دهد.

به گفته حمیده حبیبی، رئیس مرکز پیش‌بینی هواشناسی کرمان، کانون گردوغبار در این استان محلی و نتیجه خشکسالی است و با بروز باد در استان و بلند شدن گردوغبار بویژه در شرق و جنوب شکل می‌گیرد و ارتباطی با ریزگردها ندارد.

یک فعال محیط‌زیست نیز با بیان این‌که خشکسالی در سال‌های اخیر موجب شده بستر بسیاری از رودخانه‌ها و قنات‌ها در استان کرمان خشک و بسیاری از مزارع نیز نابود شود، به مهر می‌گوید: به‌دلیل از بین رفتن پوشش‌های گیاهی در استان کرمان کانون‌های فرسایشی نیز افزایش یافته است، اما مهم‌ترین کانون‌های فرسایش بادی در استان کرمان ۱۶ مورد برآورد می‌شود که بیشترین تاثیر را نیز در گردوغبار دارد و بیشتر این کانون‌ها گردوغبارهای محلی یا از استان‌های یزد و سیستان و بلوچستان است.

محمد ابراهیمی با اشاره به این‌که بادهای ۱۲۰ روزه سیستان که امروزه طولانی‌تر شده، عاملی برای بروز این پدیده در استان کرمان است، می‌افزاید: نزدیک به صد روستا در کرمان همیشه در محاصره شن است و سالانه میلیاردها تومان بر اثر بروز این توفان‌ها به کرمان خسارت وارد می‌شود.

وی با بیان این‌که بسیاری از گیاهانی که برای مقابله با بیابان‌زایی در استان کاشته شده بود و همچنین بسیاری از جنگل‌های محلی نیز در حال نابودی است، تصریح می‌کند: کانون‌های بادی بیش از چهار میلیون هکتار از مساحت استان را تحت‌تاثیر قرار داده و هر سال نیز بر وسعت این کانون‌ها افزوده می‌شود، به‌طوری‌که امسال نیز از هم اکنون شاهد کاهش بارندگی‌ها، افت شدید آب رودخانه‌های دائم و خشکی رودخانه‌های فصلی استان هستیم.

این فعال محیط‌زیست احداث سد روی سرشاخه‌های هلیل‌رود و بمپور را از مهم‌ترین دلایل خشک شدن جازموریان دانسته و می‌گوید: اگر هامون به دلیل نرسیدن آب از هیرمند خشک و به کانون شن در شرق کرمان تبدیل شده است، اما جازموریان را خودمان خشک کرده‌ایم و کاری هم برای احیای مجدد این دریاچه نمی‌کنیم.

در هر روی گرچه تغییرات آب و هوایی و خشکسالی که یکی از عوامل وقوع گردوغبار است، امری طبیعی است که نمی‌توان جلوی آن را گرفت، اما به عقیده کارشناسان مربوط، انجام اقداماتی نظیر تامین حقابه تالاب‌ها و بیابان‌زدایی از طریق مالچ‌پاشی توام با نهالکاری می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش گردوغبار داشته باشد.

در همین زمینه مسئولان کشور طی سال‌های گذشته تصمیم به انجام مالچ‌پاشی در برخی نقاط کشور و همچنین کشور عراق به عنوان یکی از کانون‌های مهم وقوع گردوغبار گرفتند و طرح‌ها و اعتبارات زیادی را نیز برای آن پیش‌بینی کردند، اما این طرح در داخل عراق عملا با تشدید جنگ‌های داخلی آغاز نشده، متوقف شد.

هر چند برخی همچون کاظم علیزاده، معاون نظارت و پایش اداره کل محیط‌زیست استان کرمانشاه نیز معتقدند که مالچ‌پاشی برای جلوگیری از ورود ریزگردها فقط در وسعتی اندک میسر است و انجام این امر در بیابان‌های وسیع کشور عراق مقدور نیست؛ ضمن این‌که علاوه بر وسعت زیاد بیابان‌ها، ناامنی‌های اخیر در کشور عراق مانعی مضاعف برای این امر است.