راهنمایی برای جویندگان شهابسنگ ‌در ایران

امروزه می‌دانیم که شهابسنگ‌ها در اصل سنگریزه‌ها و ذرات غباری بسیار کوچک سرگردان در منظومه شمسی هستند که همچون دیگر اجرام در حال گردش به دور خورشیدند. وقتی این ذرات به صورت سرگردان در فضای میان سیاره‌ای به دور خورشید می‌گردند به آنها «شهاب‌واره» گفته می‌شود. وقتی برق درخشش آنها در آسمان دیده می‌شود آنها را «شهاب» و وقتی بقایای آن به صورت سنگ روی زمین یافت می‌شود و قابل برداشت است «شهابسنگ» نامیده می‌شوند. اینها یادگارهایی از دوران اولیه تشکیل منظومه شمسی هستند. در واقع ورود این ذرات ریز و درشت به جو زمین با سرعت بسیار زیاد و اصطکاک حاصل از آن موجب افزایش دما و سوختن آنها در جو زمین می‌شود. حدود چهار میلیارد سال پیش این ذرات در حجم و اندازه بیشتری با زمین برخورد می‌کردند. با این حال در روزگار ما نرخ ورود این شهاب‌واره‌ها به جو زمین نسبت به گذشته بسیار کاهش یافته است. اما همین مقدار کاهش یافته هم عدد کوچکی نیست؛ سالانه بین 40 تا 80 هزار تن شهاب‌واره وارد جو زمین می‌شود که از این مقدار پنج تا 20 تن به صورت شهابسنگ به سطح زمین سقوط می‌کنند. بقیه نیز به صورت غبار میان‌سیاره‌ای در می‌آیند و در جو زمین پخش می‌شوند‌ یا این‌که به صورت «ریز شهابسنگ» سقوط می‌کنند که پیدا کردن و ردیابی آنها کار آسانی نیست.

هر ساله صدها شهابسنگ در مناطق مختلف زمین توسط پژوهشگران و مردم عادی کشف می‌شود. این سنگ‌ها معمولا ظاهری سوخته و سیاه و شکل متفاوتی نسبت به سنگ‌های اطرافشان در منطقه کشف دارند. بسیاری از شهابسنگ‌ها صرف‌نظر از ارزش علمی، ارزش مادی نیز دارند و خیلی از کلکسیونرها در جهان علاقه‌مند به خرید آنها هستند. با این حال همه شهابسنگ‌ها آن طور که مردم تصور می‌کنند، چندان هم قیمتی نیستند و فقط نمونه‌های کمیاب شهابسنگ‌ها را مراکز علمی و کلکسیونرها به قیمت قابل توجهی می‌خرند. در ایران تا امروز چند شهابسنگ‌ کشف و در فهرست‌های معتبر این حوزه به ثبت رسیده است. یکی از قدیمی‌ترین شهابسنگ‌های کشف شده در ایران «شهابسنگ ورامین» است که در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار کشف شد. این شهابسنگ حدود 50 کیلویی را اکنون می‌توان در کاخ گلستان، در گنجه‌ای در کنار تالار آینه یافت. وضع اقلیمی ایران موجب شده تا ظرفیت خوبی برای پیداکردن بسیاری از شهابسنگ‌های ناشناخته داشته باشد. پیدا کردن یک شهابسنگ و نگهداری صحیح از آن علاوه بر این‌که موجب حفظ یک داده علمی ارزشمند برای دانشمندان می‌شود، از نابودی و از دست رفتن ارزش مادی آن نیز جلوگیری می‌کند.

چگونه یک شهابسنگ را از یک سنگ معمولی تشخیص دهیم؟

حامد پورخرسندی، پژوهشگر مقطع دکترای شهابسنگ‌شناسی و عضو تیم شهابسنگ‌شناسی مرکز اروپایی مطالعات و آموزش علوم زمین در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم در پاسخ به این‌که چطور می‌شود مطمئن شد یک سنگ با ظاهری عجیب و نامتعارف شهابسنگ است یا نه، می‌گوید: «برای این‌که ثابت شود یک سنگ، شهابسنگ است باید در آزمایشگاهی معتبر بررسی شود. این شهابسنگ‌ها پس از بررسی‌های مختلف و دریافت یک قطعه مرجع از طرف آزمایشگاه به بولتن شهابسنگ‌شناسی معرفی می‌شوند. این بولتن متعلق به انجمن شهابسنگ‌شناسی است و فهرست تمام شهابسنگ‌های گزارش شده از سراسر زمین در آن وجود دارد. بنابراین برای نام بردن از یک شهابسنگ در یک متن علمی و حتی فروش آن، لازم است در فهرست ثبت شده باشد.» وی درباره اهمیت مطالعه شهابسنگ‌ها توضیح می‌دهد: «مطالعه شهابسنگ‌ها از اصلی‌ترین روش‌های کسب اطلاعات درباره منشأ تشکیل منظومه شمسی است. شهابسنگ‌ها پس از سقوط روی زمین، با توجه به تغییر محیط از فضای میان‌سیاره‌‏ای و تقریبا خلأ به محیط سرشار از آب و اکسیژن زمین، دچار تغییر و هوازدگی می‌شوند و ممکن است در معرض نابودی قرار بگیرند. اما بیابان‌های داغ که میزان رطوبت اندکی دارند و همین‌طور مناطق بسیار سرد مانند جنوبگان، شرایط به نسبت مناسب‌تری را برای حفظ شهابسنگ‌ها و کاهش هوازدگی آنها فراهم می‌کنند. پهنه سرزمین ایران با بیابان‌های متعدد به علت برخورداری از شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، مکان مناسبی برای حفظ شهابسنگ‌ها در دل خود به شمار می‌رود.»

پورخرسندی که این روزها مشغول مطالعه روی شهابسنگ‌هایی از بیابان‏‌های داغ کره زمین (بخصوص آتاکامای شیلی و لوت ایران) است در پاسخ به این‌که اگر خوانندگان جام‌جم شواهدی از پیدا شدن یک شهابسنگ پیدا کردند چطور می‌توانند از اصالت آن مطمئن شوند، می‌گوید: «برای بررسی و شناسایی شهابسنگ‌ها، تیم‌های متعددی در برخی مراکز تحقیقاتی جهان وجود دارند که علاقه‌مندان برای بررسی نمونه‌هایشان می‌توانند سنگ یا سنگ‌های مورد نظر را به آن مراکز ارسال کنند. متأسفانه این روزها وبگاه‌های‌ جعلی در این زمینه ایجاد شده که فعالیت غیرقانونی‌شان چیزی جز تضییع داده‌های علمی به همراه ندارد.» او در ادامه می‌گوید: «نکته مهم این است که برای هر نوع مطالعه و خرید و فروش، سنگ مورد نظر پس از تائید اصالت باید به عنوان یک شهابسنگ در انجمن بین‌المللی شهابسنگ‌شناسی ثبت شود. این کار را مراکز تحقیقاتی شناخته‌شده‌ای در جهان انجام می‌دهند. در ایران برای مدتی دانشگاه تهران به عنوان یک مرکز واسطه عمل می‌کرد، ولی اکنون چنین مرکزی در ایران وجود ندارد.»

کاظم کوکرم

سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)