مدل انقلابی «چهلم به چهلم»

انقلاب‌ها در کشورهای مختلف گاهی برخاسته از حرکت نظامیان بوده و گاهی نیز با همراهی مستقیم خارجی رقم خورده است. برخی‌ مدل‌های انقلابی خونین بوده و به مرگ هزاران نفر منتهی شده و اما برخی دیگر بدون خشونت قابل توجهی به نتیجه رسیده است. مدل‌های انقلابی آنگاه که براساس مخاصمات قومی یا مذهبی رقم خورده است، حتی سبب‌ساز نسل‌کشی و آوارگی اقوام نیز شده، اما وقتی از دل یکپارچگی مردم بیرون آمده، معمولا به همبستگی اجتماعی کمک کرده است.

در تاریخ ایران قیام‌های بسیاری علیه دولت‌های مستقر شکل گرفته که برخی موفقیت‌آمیز بوده و برخی شکست خورده‌ است. هرچند امروز با گذشت سال‌ها از همه این قیام‌ها می‌توان به بررسی دقیق‌تر نتایج جنبش‌های مردمی در دل تاریخ پرداخت، اما روشن است که در هر مقطع زمانی، خیزش مردم براساس درکی که از شرایط آن زمان وجود داشته شکل گرفته و کمتر می‌توان قیام‌کنندگان را به‌سبب فرجام حرکتشان سرزنش کرد.

در تاریخ معاصر ایران نیز قیام‌های کوچک و بزرگی شکل گرفته که هر یک براساس یک مدل رفتارشناسی قابل مطالعه است. جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه، نهضت جنگل، جنبش ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی، هر یک خیزشی مردمی برای تحقق آرمان‌هایی بوده که در بازه زمانی وقوع، از سوی بخشی از نخبگان رهبری می‌شده است. هرچند مدل‌شناسی این قیام‌ها نیازمند مطالعه روشمند حرکت‌های مردمی است، اما می‌توان با بررسی فرجام هر یک از این نهضت‌ها، این گزاره را – البته با مدارا – پذیرفت که تنها خیزش‌هایی در تاریخ ایران توانسته به نتیجه برسد که مدل مبارزاتی خود را از یک سنت مردمی وام گرفته و متکی به روش‌های وارداتی نبوده‌اند.

نکته جالب توجه در انقلاب اسلامی، همین بومی بودن مدل مبارزه مردم است که نه فقط در رهبری مذهبی و نحوه انسجام‌بخشی به حرکت اعتراضی، نمونه‌ای منحصر به‌فرد به‌شمار می‌رود، بلکه حتی در چگونگی حفظ ادامه انقلاب نیز از مدل‌های بومی استفاده کرده است. یکی از این مدل‌های مبارزاتی که امتداد انقلاب را تضمین کرد، استفاده از شبکه به‌هم پیوسته اعتراضات «چهلم به چهلم» برای حفظ روحیه ایستادگی در برابر رژیم پهلوی بود؛ همان شبکه‌ای که در جریان قیام بیست و نهم بهمن مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز شهادت شهدای قم اوج گرفت و سپس در راهپیمایی‌های اعتراضی مشابهی ادامه یافت.

چهلم‌های سیاسی چطور آغاز شد؟

‌ نوزدهم دی، قیام مردم قم در اعتراض به چاپ مقاله اهانت‌آمیز با امضای مستعار احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات، توسط عوامل رژیم پهلوی به خاک و خون کشیده شد و در چهلم این فاجعه، مردم نقاط مختلف ایران خود را آماده برگزاری مراسم می‌کردند. در شهر تبریز نیز قرار بود مردم در مسجد قزللی (میرزا آقایوسف مجتهد) تجمع کنند. دعوت از سوی آیت‌الله قاضی طباطبایی و برخی دیگر از علمای تبریز صورت گرفته بود. براساس اسناد منتشر شده از آن روز‌ در بیست و نهم بهمن، مردم مقابل این مسجد تجمع کردند. رئیس کلانتری بازار به همراه عده‌ای مأمور، به مردم اعلام کرد که متفرق شوند و با توهین به مسجد از ورود مردم جلوگیری کرد. با این حال جوانی به نام محمد تجلی از این توهین برافروخته شده و با وی گلاویز شد که رئیس کلانتری بازار با سلاح کمری‌اش این جوان بیست و دو ساله را به شهادت رساند. مردم خشمگین جنازه خون‌آلود شهید را برداشته و در خیابان‌ها به راه افتادند و بتدریج راهپیمایی گسترده‌ای شکل گرفت. رئیس ساواک تبریز با توجه به گسترش قیام مردمی با تهران تماس گرفته و شاه به جمشید آموزگار دستور حفاظت از مناطق مهم و سرکوب شدید مردم را داد. در پی این فرمان، شورای امنیتی استان، دستور استقرار یگان‌ها و ادوات نظامی از جمله تانک و نفربر را در سطح شهر داد که با مقاومت مردم تبریز، این حرکت تحریک‌آمیز باعث خونین شدن حرکت اعتراضی مردم شد و پس از فاجعه خونین قم، جنایت دیگری بر جنایت‌های رژیم افزوده شد.

سرانجام ساعت 5 بعدازظهر بیست و نهم بهمن، نیروهای نظامی بر شهر مسلط شده و براساس آمار مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در آمار ساواک چنین آمده که در جریان این قیام مردمی، «581 نفر دستگیر، 9 نفر کشته و 118 نفر زخمی شدند و سه دستگاه تانک، دو سینما، یک هتل، کاخ جوانان، حزب رستاخیز و تعدادی اتومبیل شخصی و دولتی نیز به آتش کشیده شد.»

قیام مردم تبریز، رژیم شاه را که گمان می‌کرد توانسته است قیام مردم قم را سرکوب کند، شگفت‌زده کرد. با این حال دستگاه امنیتی رژیم پهلوی گمان نمی‌برد که قیام بیست و نهم بهمن مردم تبریز، فراتر از یک قیام شهری، سنت اعتراضات ‌چهلم به چهلم‌ را که برخاسته از یک رسم مردمی بود، احیا خواهد کرد. در فروردین 1357 مردم یزد، جهرم و اهواز چهلم شهدای تبریز را تبدیل به جنبشی اعتراضی کردند و این چرخه چهلم‌های پی‌درپی در گستره وسیعی از شهرهای کشور چنان خودجوش و گسترده کامل شد تا در فرجام به سقوط رژیم پهلوی انجامید.

هرچند در کنار سنت سوگواری چهلم شهدا، عوامل بسیار دیگری نیز در پیروزی انقلاب دخیل بود، اما بی‌تردید استفاده از مدل بومی مناسک عزاداری، نقش مهمی در همراه کردن توده‌های مردم در فرآیند انقلاب داشت؛ همان مزیتی که مدل‌های دیگر انقلابی کمتر بهره‌ای از آن داشتند.

یوسف آبشاریان ‌/‌ جام‌جم