فرآیند تولید علم، زیر ذره‌بین

علم‌سنجی یکی از رایج‌ترین روش‌های ارزیابی فعالیت‌های علمی است. شاخص‌های علم‌سنجی (scientometry) بر پایه روش‌شناسی کتاب‌نگاری (bibliometric) سنجیده می‌شود. انجمن‌های علمی ملی و بین‌المللی برای علم‌سنجی وجود دارد. بسیاری از متخصصان و پژوهشگران در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، زمینه‌های تخصصی را در این حوزه از دانش دنبال می‌کنند. موضوع علم‌سنجی به شیوه مدرن از نظر تخصصی سابقه‌ای حدود 60 ساله در دنیا دارد. سال 1339 دکتر یوگن گارفیلد (Euguene Garfield) دانش‌آموخته شیمی و دارای مدرک دکترای کتابداری از دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا با هدف نمایه‌سازی انتشارات علمی، موسسه اطلاعات علمی (Institute for Scientific Information) یا به اختصار ISI را بنا نهاد که امروزه بخشی از موسسه «تامسون رویترز» است. هدف او بررسی و سنجش مقالات و سایر تولیدات علمی حاصل کار پژوهشگران در زمینه‌های تخصصی علمی بود. این کار در ادامه با اهداف و گستردگی‌های مختلف از طریق موسسات نمایه‌سازی علمی گوناگون و بر پایه گزارش‌های مقالات منتشره که حداقل‌های استانداردهای نمایه‌سازی را کسب می‌کنند انجام می‌شود که از معروف‌ترین آنها می‌توان به اسکوپوس، ISC و گوگل اسکالر اشاره کرد.

در مقایسه با پایگاه اسکوپوس که نزدیک به 20 هزار نشریه علمی دارد پایگاه تامسون رویترز کوچک‌تر است، بنابراین جایگاه کشورها، موسسات، نشریات و دانشمندان به طور طبیعی در ISI در مقایسه با اسکوپوس متفاوت است. رشد تولید علم براساس شاخص‌های مطرح در علم‌سنجی در بعضی شاخه‌ها چشمگیر بوده است. برای مثال در حوزه علوم و فناوری نانو کشور ما از نظر تولید علم در رتبه هفتم جهان قرار دارد. این در حالی است که هشت سال قبل ما در این حوزه در رتبه پانزدهم قرار داشتیم. در حوزه علوم پزشکی سال گذشته ایران در رتبه هفدهم قرار گرفت. در حالی که سال 2000 رتبه کشور ما 53 بود و سال 2011 نیز ایران در این حوزه رتبه 23 را از آن خود کرده بود. در علم‌سنجی ملاک‌های دیگری مانند تعداد دانشگاه‌ها هم برای رده‌بندی کشور‌ها وجود دارد. بر این اساس ایران در سال گذشته رتبه 47 را از آن خود کرد. کشورهای آمریکا، کانادا، انگلیس، آلمان، چین، ژاپن، سوئیس، اسپانیا و هلند به ترتیب در رتبه‌های اول تا دهم این رده‌بندی قرار می‌گیرند. بی‌شک علم‌سنجی با چالش‌ها و تعبیرها یا بهتر بگوییم سوءتعبیرهایی همراه است.

علم فقط در مقاله خلاصه نمی‌شود

دکتر مهدی زارع، عضو هیات مدیره انجمن ترویج علم ایران در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: یکی از ملاک‌های علم‌سنجی تعداد مقالات است. رشد چاپ مقاله در کشورهایی مانند ایران، ترکیه یا هند (از کشور‌های توسعه یافته که در دو دهه گذشته رشد بسیار خوبی یافته و خود را به رتبه‌های 10 تا 30 در جمع کشورهای تولید‌کننده علم رسانده‌اند) الزاما به معنی تولید علم در زمینه مسائل بنیادی و انسانی این کشورها، حل مسائل و مشکلات جامعه، تبدیل علم به ثروت یا کارآفرینی در این کشور‌ها نیست. سیاستگذاری در توسعه علم و فناوری در رسیدن به این اهداف و هدایت پژوهش‌های علمی یا به عبارتی ایجاد تناسب تولیدات در زمینه‌های مختلف علوم پایه، علوم انسانی، فنی، هنر و کشاورزی نقش بسیار حساسی دارد. چه‌بسا تبدیل نشدن علوم پایه و فناوری‌های تولید شده در کشور به آنچه در جامعه مورد نیاز و قابل استفاده است، بعضا به عقب‌ماندگی و کاهش سرعت پیشرفت در فلسفه و علوم انسانی مربوط باشد. از سوی دیگر، تولید علم به صورت انتشار مقالات در نشریات دارای داوری استاندارد بین‌المللی خوب و مفید است و به گردش علم از طریق انتشار، داوری و نقد مقالات و بین‌المللی و استاندارد کردن سطح فعالیت‌های علمی یک جامعه علمی در یک کشور کمک می‌کند. به این ترتیب چاپ مقاله در جای خود نمادی خوب برای سنجش فعالیت‌های علمی در سطح کشور است.

وی درباره چالش‌های مطرح در حوزه علم‌سنجی این طور توضیح می‌دهد: گاهی هم در اعلام نتایج سنجش نوع و کیفیت فعالیت‌های علمی بر پایه آمار‌های علم‌سنجی چنان اهمیت تعداد مقالات نمایه شده و انتشار آنها اغراق آمیز بیان می‌شود که تعداد مقالات نمایه شده نه تنها به عنوان نشانی از افتخار و آبروی ملی در زمینه تولید علم در سطح ملی بیان می‌شود، بلکه در ملاک‌های سنجش برای افراد (بویژه اعضای هیات علمی) این نگاه یکسویه به نتایجی نسنجیده و فکر نشده در تعیین رتبه‌بندی جایگاه بعضی از محققان و استادان کشور و چه‌بسا نادیده گرفتن تلاش‌های علمی و پژوهشی آنها منجر می‌شود. باید توجه داشت بسیاری از فعالیت‌های پژوهشی از نوع چاپ مقاله نیست. توسعه آزمایشگاه‌ها، انجام بسیاری از فعالیت‌های توسعه فناوری، ایجاد رصدخانه‌های علمی مختلف، توسعه تجهیزات، گسترش پارک‌های علم و فناوری ازجمله فعالیت‌هایی است که به سختی به شکل مقاله قابل انتشار است. از سوی دیگر در همه کشورها بعضی از پژوهش‌های استراتژیک در قالب پروژه‌های محرمانه انجام می‌شود که هرگز قابل انتشار عمومی نیست و در نشریات علمی هم منتشر نمی‌شود. در بعضی از پژوهش‌های دیگر، ایده‌ها و فرآیند پژوهش تا تبدیل به مقاله شود گاهی بیش از یک دهه طول می‌کشد. واقعیت آن است که همه مجلات نیز کیفیت یکسانی ندارد. حتی در نمایه‌سازی‌های معتبر نیز نمایه شدن همه نشریات الزاما به معنای تائید علمی و اعتبار مطلق آن در جامعه علمی مربوط نیست. به همین علت اکنون در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها فهرستی از نشریات نمایه شده با کیفیت پایین یا نشریات غیرمعتبر وجود دارد که انتشار مقاله در آنها اعتباری برای نویسنده و منتشرکننده مقاله در آنها تلقی نمی‌شود.

تولید مقاله، الفبای علم است

دکتر محمدرضا گنجعلی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در دانشکده شیمی پردیس علوم این دانشگاه ـ که بیش از 670 مقاله علمی به نام او ثبت شده است ـ در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: وقتی شما در یک رشته ورزشی در مسابقات شرکت می‌کنید باید قوانینی را که در این زمینه وجود دارد رعایت کنید. اگر این قوانین را قبول داشته باشید نباید نسبت به آن اعتراض کنید مگر این که قوانین بهتری عمومی شده باشد. در حوزه علم‌سنجی نیز همین طور است. قوانین و اصول مطرح در این حوزه از سوی افرادی مطرح شده که در حوزه علم پیشرفت بیشتری داشته و بسیار جلوتر از ما هستند و این مراحل را پشت‌سر گذاشته‌اند. این افراد در حوزه علم و صنعت حرف‌های زیادی برای گفتن دارند و در مقایسه با ما از جایگاه بهتری برخوردارند. پس آنچه از سوی آنها به عنوان شاخص علم‌سنجی مطرح شده و نشان می‌دهد آنها خودشان در این رتبه‌بندی در رتبه‌های بالاتر قرار گیرند موضوعی است بدیهی که می‌توان آن را بخوبی احساس کرد. در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها تعداد مقالات یکی از ملاک‌های ارزیابی است و در کنار آن شاخص‌های دیگری هم در نظر گرفته می‌شود. متاسفانه در کشور ما افرادی هستند که خودشان در زمینه تولید مقاله فعالیت چشمگیری نداشته‌اند و بر این اساس در مقابل تولید مقاله در کشور جبهه می‌گیرند. تولید مقاله یکی از شاخص‌های مطرح در حوزه علم‌سنجی است، اما محاسبه امتیاز این شاخص از طریق دو پایگاه ISI و اسکوپوس انجام می‌شود. این دو پایگاه مرجع استخراج آمار تعداد مقالات چاپ شده در کشورهای مختلف است و بر این اساس اطلاعاتی را اعلام می‌کنند. اعلام این اطلاعات به این معنی نیست که این موسسات کار علم‌سنجی انجام می‌دهند. برای علم‌سنجی باید شاخص‌های دیگری مانند تعداد دانشجویان خارجی، ارتباطات بین‌المللی، پروژه‌های بین‌المللی و شاخص‌های دیگری نیز ملاک ارزیابی قرار می‌گیرد. وی در ادامه می‌افزاید: مشکلی که در کشور ما وجود دارد این است که همیشه علیه مقاله صحبت می‌شود. من سه سال پیش یک بررسی آماری در کشور انجام دادم. براساس بررسی‌هایی که در پایگاه ISI انجام دادم متوجه شدم از 50 هزار هیات علمی که داریم در ده سال گذشته 8900 نفر حداقل یک مقاله چاپ کرده‌اند که تعدادی از آنها دانشجو هستند؛ یعنی 82 درصد از اعضای هیات علمی در این ده سال حتی یک مقاله هم چاپ نکرده‌اند که همین افراد از معترضان به انتشار مقاله در ایران هستند. حرف من این نیست که مقاله خوب است. در سطح دنیا استادان دانشگاه هر سال به طور متوسط بیش از دو مقاله منتشر می‌کنند. در کشور ما گروهی از افراد به صورت جزیره‌ای به طور خودجوش در زمینه انتشار مقاله فعالیت می‌کنند و گروهی دیگر نیز تلاش این افراد را دائم زیر سوال می‌برند.

وی درباره لزوم تاثیرگذار بودن مقالات در زندگی بشر می‌گوید: تولید مقاله الفبای رسیدن به علم کاربردی است که می‌تواند در زندگی بشر اثرگذار باشد. شما کشوری را نام ببرید که مقاله منتشر نکرده و توانسته باشد به توسعه اقتصادی دست پیدا کند. بین GDP و رشد مقالات در کشورها ارتباط معنی‌داری وجود دارد. مگر این که اقتصاد کشوری وابسته به نفت باشد. اغلب کارهایی که در کشور به طور واقعی انجام می‌شود از سوی کسانی انجام شده است که در زمینه تولید مقاله فعال بوده‌اند. اگر صنعت مبتنی بر علم نباشد نمی‌تواند دوام بیاورد.

اندازه‌گیری کیفیت مقاله آسان نیست

دکتر محمدتقی میرترابی، عضو هیات علمی گروه فیزیک دانشگاه الزهرا دیدگاه متفاوتی در این زمینه دارد. وی در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: از یک سو تولید مقاله اکنون مهم‌ترین دستاورد علمی است. هرچند توسعه و پیشرفت علمی یک کشور یا یک دانشگاه یا یک مرکز پژوهشی را صرفا نمی‌توان بر مبنای تولید مقالات سنجید. مواردی وجود دارد که محصول آن مقاله نیست. یعنی گاهی فعالیت‌هایی در حوزه علم انجام می‌شود که محصول آن به صورت مقاله ارائه نمی‌شود، اما می‌توان گفت امروزه به یکی از مهم‌ترین دستاوردها در حوزه علمی تبدیل شده است. اگر به سایت‌های علمی یا سایت‌های دانشگاه‌های معتبر نگاهی بیندازید معمولا بیشترین تولیدات علمی متن‌های مکتوبی است که به شکل مقاله ارائه می‌شود. در علم‌سنجی مقالات به عنوان مهم‌ترین پارامتر در نظر گرفته می‌شود. یک عامل بسیار مهم در تولید مقالات که به نظر من می‌تواند یک نقطه ضعف مهم برای در نظر گرفتن مقاله به عنوان شاخص یا معیار علم‌سنجی باشد این است که اندازه‌گیری کیفیت یک مقاله کار آسانی نیست. البته برای بررسی و مقایسه کیفیت مقالات روش‌های متفاوتی ارائه شده است که می‌توان از این روش‌ها برای مقایسه مقالات مختلف استفاده کرد. یکی از این روش‌ها بررسی تعداد ارجاعات به این مقاله است که از آن به عنوان معیار کیفیت مقاله استفاده می‌شود.

وی در ادامه می‌افزاید: به طور کلی وقتی مقاله به عنوان معیار اصلی برای ارتقای دانشگاهی یا تعیین و سنجش سطح علمی دانشگاه‌ها یا هر کمیت دیگری مطرح می‌شود در حقیقت پژوهشگران را تشویق می‌کند مقاله ارائه کنند و این موجب کاهش سطح کیفی مقالات می‌شود. چون ارزشگذاری برای تعیین اهمیت یک مقاله باید از سوی خود متخصصان انجام شود و ممکن است گروه‌های خاصی تشکیل شود که این گروه‌ها فقط مقالات همدیگر را مورد تائید قرار دهند. به این ترتیب تعداد زیادی مقاله کم‌ارزش تولید می‌شود. ما در سیستم آموزشی کشور با مشکلات متعددی در این زمینه مواجه بوده‌ایم. یعنی کار به جایی رسیده است که حتی افراد مرتکب تقلب علمی شده‌اند و مقاله‌ای را که در یک مجله علمی منتشر شده ترجمه کرده و به اسم خودشان در یک مجله خارجی منتشر کنند. در انتقاد به تولید مقاله در کشور باید به یک موضوع مهم توجه داشت. یکی از نقطه‌ضعف‌های تعیین ارزش و علم‌سنجی بر مبنای مقاله همین است. خود من که در زمینه فیزیک و نجوم فعالیت می‌کنم فقط می‌توانم مقالاتی را که در این زمینه ارائه شده درک کنم. این در حالی است که تعداد افرادی که در ایران در این حوزه فعالیت می‌کنند بسیار کم هستند. در همه شاخه‌های علمی تعداد افراد متخصص بسیار کم است بنابراین بدیهی است این افراد با هم آشنا هستند. این رابطه دوستانه بین متخصصان روند تائید مقالات علمی ارائه شده از سوی این افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ممکن است این افراد بدون این که به ارزش و کیفیت این مقالات توجه داشته باشند آنها را تائید کنند.

این محقق در پاسخ به این سوال که تاثیرگذاری مقالات در کیفیت زندگی روزمره تا چه اندازه‌ای می‌تواند شاخص مهمی در علم‌سنجی باشد این طور توضیح می‌دهد: بستگی دارد به این که چه شاخه علمی مدنظر ما باشد. برای مثال از آنجا که شاخه‌های علوم پایه در قرن بیستم از پیشرفت بسیار خوبی برخوردار بوده، علوم پایه از زندگی روزمره بشر امروز فاصله زیادی گرفته و نمی‌توان گفت اثرگذاری شاخص مهم علم‌سنجی است. ممکن است اثرگذاری یک مقاله علمی امروز واضح باشد یا ممکن است 20 یا 30 سال طول بکشد تا بتوان اثرگذاری آن را در زندگی مشاهده کرد.

فرانک فراهانی جم ‌‌/‌‌ گروه دانش