از خشکسالی تا جاهلیت؛ 2 فقدان بزرگ‌

روایت دفن دختران همواره در تعریف وضع عرب پیش از ظهور اسلام آمده است، اما علاوه بر اشارات اجتماعی که می‌توان در شرح آن دوران از این حدیث یافت، دریافتی اقتصادی نیز می‌تواند وجود داشته باشد. فقر در دوران جاهلیت چنان بوده است که حفظ دختران به صرفه نبود. پسران سرمایه محسوب می‌شدند و دختران از ترس فقر زنده به گور. آیه 151 سوره انعام به همین مساله اشاره داد: «فرزندان خود را از بیم فقر و تنگدستی به قتل نرسانید. ما شما و آنها را روزی می‌دهیم».

منشا درآمد بسیاری از اعراب محصول تجارت بود که در حجاز و مکه قرار داشت. برخی دیگر از اعراب از راه غارتگری و چپاول زائران و قافله‌های تجاری روزی خود را سپری می‌کردند. فقر وصف غالب زندگی اعراب بود. وضع پوشش و گذران زندگی در نیمه‌عریانی در بخش‌های زیادی از شبه جزیره عربستان، خبر از نبود درآمد اقتصادی و فقر داشت. در بسیاری از اوقات داشتن یک لباس ساده اسباب افتخار به حساب می‌آمد. ابن خلدون در توصیف خوراک عصر جاهلی خبر از خوردن کژدم توسط ایشان می‌دهد. همچنین گاهی عرب جاهلی از طریق پختن پشم شتر که با خون آمیخته شده بود خود را سیر می‌کرد.

به صورت کلی، وضع اقتصادی جاهلی از سه طریق عمده دامداری، تجارت و کشاورزی اداره می‌شده است. به علت شرایط جوی و جغرافیایی نیز کشاورزی در بیشتر جاها غایب بود. دامداری در یمن بیشتر به طیور اختصاص داشت، اما در تهامه، نجد و نفود و دهناء و بحرین شتر را شامل می‌شد. به تبع دامداری محدود و حضور شتر مهم‌ترین کالای صادراتی اعراب دوره جاهلیت چرم بود. نقره نیز از جمله مواردی بود که به شام تجارت می‌شد. عمده‌ترین کار تجاری به عنوان واردات نیز روغن بود.

کمبود آب

با نگاهی به جغرافیای شبه جزیره عربستان فقدان آب و وجود بیابان‌های گسترده برجسته می‌نماید. این برجستگی فعالیت اقتصادی را در عربستان بسیار محدود می‌کرد. بی‌آبی اوضاع اقتصادی مردم را دشوار کرده بود. دارایی اصلی و عمده مردم جاهلی شتر بود و این دقیقا به خاطر فقدان آب بود. داشتن اسب در اختیار مردان جنگی و رزمجو از اسباب مباهات محسوب می‌شد. بیشتر طایفه‌های عربی در جستجوی آب زندگی کوچ رو داشته‌اند. در سایه کمبود آب بود که مردان عرب قدم به صحرای حوادث می‌گذاشتند؛ خواه برای تجارت و خواه برای جنگ. تجارت در فقدان تولید زاییده شد و صنعت محدود تنها به تامین نیازهای اولیه همین کشاورزی یا تجارت کم‌مایه منحصر بود. اگر قبول کنیم که تمدن‌های بزرگ روزگار کهن بر حول آب ایجاد شده است، عربستان جاهلی بر حول حداقلی از آب، تمدنی کوچک به حساب می‌آمد. از سوی دیگر کمبود آب یکی از علل اصلی جنگ و درگیری بین قبایل بود. فقدان آب باعث می‌شد یکی از عوامل درآمدزای آن دوره جنگ‌ باشد. در شرایطی که تولید اقتصادی عمده‌ای وجود نداشت، قبایل در شبه جزیره عربستان به فکر جنگ برای کسب غنیمت بودند. اعراب به همدیگر به عنوان منفعت اقتصادی می‌نگریستند؛ منفعتی که از طریق چپاول به دست می‌آمد. هدف اعراب در جنگ‌های عربی نفی دیگری نبود، بلکه بعد از چپاول، دیگری حفظ می‌شد تا موضع دستبرد بعدی قرار گیرد.

برده‌داری

برده در کنار شتر بزرگ‌ترین ابزار اقتصادی اعراب در دوران جاهلیت بود. نظام برده‌داری در جنوب عربستان رواج بیشتری داشت. همچنین سکونت قبایل یهودی و مسیحی در آشنا شدن اعراب با سنت برده‌داری بی‌تاثیر نبوده است. برده، جایگاه مهمی در تجارت و اقتصاد عرب جاهلی داشت. بخش قابل ملاحظه‌ای از ثروت در آن دوره بر اساس تعداد بردگان محاسبه می‌شد. برخی از این بردگان در جنگ‌های بی‌شمار دوران جاهلی به اسارت گرفته‌ می‌شدند. برده‌ها نقش برجسته در اقتصاد کم‌مایه عربی داشتند.

آنها به عنوان ابزاری رایگان در عرصه کار روی زمین و سربازی فداکار در جنگ‌های بی‌پایان و کالایی برای نمایش ثروت و قدرت بودند. بازرگانان کم تعداد عربستان تعداد زیادی برده داشته‌اند. با توجه به مسیرهای دشوار تجاری، برده‌ها در کنار شتر دشواری‌های بازرگانی اعراب را بر عهده می‌گرفتند. در اقتصاد کم جان کشاورزی نیز جایگاه برده مشخص بود. یکی از پادشاهان حمیر واقع در جنوب شبه جزیره عربی معتقد بود همه اعراب بردگان او هستند.

چند شهر اقتصادی دوران جاهلی

در روزگار جاهلی، یمن بر خلاف امروز سرسبز بوده و یکی از شهرهای اقتصادی عرب بود. این شهر دارای درخت و میوه‌های فراوان بود. کشتزارهای آن دیار به «خضرا» معروف بوده است. ادویه، حبوبات و نیز درختان خرما و انگور عمده محصولات کشاورزی را تشکیل می‌داد.

شهر دیگر اقتصادی، مکه بود و می‌توان آن را شهری تجاری در نظر گرفت. مرکزیت دینی این شهر باعث می‌شد بسیاری از اعراب به این شهر آمده و به اقتصاد آن رونق دهند. علاوه بر جنوب شبه‌جزیره از یثرب به عنوان شهری کشاورزی یاد شده است. این شهر بر خلاف مکه که مبتنی بر اقتصاد تجاری بود، تقریبا مناطق سرسبزی داشت. یثرب تا حدودی دارای آب بود. در برخی آیات قرآن به باغ‌های نخل و انگور در مدینه اشاره شده است. علاوه بر کشاورزی، یثرب از تجارت نیز بهره می‌برده است هر چند این بهره‌برداری در مقایسه با سهم مکه در اقتصاد بازرگانی کم‌مایه‌تر بود. در این شهر بیشتر تجارت به صورت داخلی و خرده فروشی بود.

اهالی این شهر به علت اشتغال به کشاورزی به ثروت محدودی دست یافته بودند و احتمالا همین ثروت در یک تجارت شهری تبلور می‌یافت. وجود کشاورزی و نیاز به تجهیزات مربوط به کشاورزی نوعی صنعت محدود را در این شهر ایجاد کرده بود. از جریان صنایعی چون دباغی، رنگرزی، آهنگری و ساخت سلاح در این شهر گزارش‌هایی به عمل آمده است. دامداری وجهه دیگر اقتصاد یثرب بوده است. به تبع قبایل بیابانگرد این بخش اقتصادی در مدینه در حاشیه کشاورزی جریان داشت.

میثم قهوه‌چیان / جام‌جم