سطر ‌به‌ سطر الله‌اکبر

این تجربه‌های جهانی نشان داد ادبیات بخصوص ادبیات داستانی همواره تلاش کرده انقلاب‌ها را در خود متجلی کند. در واقع در داستان‌ها و رمان‌های بسیاری شاهد بوده‌ایم که سیر داستان به بیان وقایع انقلاب می‌پردازد. در ایران نیز آثار شهید مرتضی مطهری و همچنین دکتر علی شریعتی پیش از انقلاب در جهت دهی و نوربخشی به جریان جمعی کم تاثیر نبود. اما وقتی انقلاب به پیروزی رسید، نویسندگان بسیاری تلاش کردند گستره عظیم انقلاب 57 را در آثارشان بگنجانند. حالا بعد از گذشت بیش از 36 سال، این پرسش جدی مطرح است که ادبیات داستانی تا چه میزان توانسته به زوایای مختلف انقلاب اسلامی بپردازد.

با این‌که در این عرصه، رمان‌های بسیاری منتشر شده است، اما بنا به نظر بیشتر صاحب نظران هنوز هم در این زمینه کم‌کاری صورت گرفته است. اواسط دهه 80 شمسی با چنین دیدگاهی بود که مرحوم امیرحسین فردی اقدام به راه‌اندازی جشن داستان انقلاب کرد. فردی فقید ـ که خود با رمان «اسماعیل» سهم عمده‌ای در نگارش وقایع انقلاب 57 داشت ـ تلاش کرد به نوشتن کتاب بسنده نکند و با راه‌اندازی جشنواره‌ای جوانان و نسل‌های مختلف را برای نوشتن از این رویداد عظیم تشویق کند؛ اتفاقی که هنوز هم ادامه دارد.

در میان کتاب‌های زیادی که درباره انقلاب اسلامی به رشته تحریر درآمده است، بخشی کتاب‌های خاطره‌نگاری و تاریخ‌نگاری است. اما آنچه در این گزارش مدنظر است، رمان‌ها و داستان‌های ایرانی با موضوع انقلاب است. در این سال‌ها آثار بسیاری به رشته تحریر درآمد که برخی توانست به واسطه نام نویسنده یا دریافت جوایز یا توزیع خوب، به دست مخاطب برسد و اصطلاحا دیده شود. اما برخی کتاب‌ها هم بودند که کمتر دیده شدند، در حالی که آثاری است که از پتانسل بالایی برخوردارند. در ادامه به معرفی چهار عنوان از این کتاب‌ها می‌پردازیم.

خاطرات زندان‌، تدوین‌کننده: سید سعید غیاثیان

کتاب «خاطرات زندان»، گزیده‌ای از ناگفته‌های زندانیان سیاسی رژیم پهلوی است که سید سعید غیاثیان آن را تدوین کرده است. نویسنده خاطرات را به ترتیب زمان و موضوع حادثه انتخاب کرده است. به این شرح که خاطرات قبل از دستگیری، دستگیری و ورود به زندان در ابتدای کار و خاطرات فرار و آزادی از زندان در انتها قرار گرفته است. در بین این دو موضوع نیز کلیه مسائل که هر زندانی سیاسی با آن سر و کار داشته گنجانده شده است. در پایان پس از شش ماه کار، نویسنده 70 خاطره را در ده موضوع اصلی تدوین کرده است. تنوع مطالب کتاب، نسبت مستقیم با رویدادهای زندان دارد. به این ترتیب فراوانی خاطرات مربوط به دستگیری، بازجویی و شکنجه بسیار بیشتر از مساله‌ای همچون حضور در دادگاه است.

در متن کتاب چهار مورد خاطره قبل از دستگیری، ده مورد دستگیری، 9 مورد بازجویی و شکنجه، شش مورد شرایط زندان، دو مورد دادگاه، پنج مورد اعتصاب و شورش، 11 مورد مسائل داخلی زندان، 9 مورد تفریحات و سرگرمی، هفت مورد ملاقات و مسائل خانوادگی، پنج مورد فرار و آزادی و در پایان دو خاطره از تمامی وقایع زندان گنجانده شده است.

در قسمتی از متن کتاب چنین می‌خوانیم: اتومبیل با سرعت به جلو می‌رفت و من با سرعت صفحات ذهنم را به عقب ورق می‌زدم تا شاید دلیلی برای این دستگیری بیابم. هر چه بیشتر فکر می‌کردم، کمتر نتیجه می‌گرفتم. بالاخره به تهران رسیدیم. پس از عبور از در باغ ملی، مأموری که در سمت چپ من نشسته بود با چشم‌بندی سیاه رنگ چشمان مرا بست. به محض بسته شدن چشم‌هایم ناخودآگاه به یاد فیلم‌های خارجی افتادم که در آن زندانیان را چشم‌بسته به زندان می‌بردند. پس از این‌که از چند خیابان کوتاه و بلند عبور کردیم سرانجام وارد زندانی شدیم که بعدها فهمیدیم کمیته مشترک ضد خرابکاری است.

میوه‌های رسیده‌، ‌نویسنده: سید مهرداد موسویان

خسرو خرج خانواده سه نفره‌شان را از جیب‌بری درمی‌آورد. اوایل داستان زندگی او ساده بود. مردم تظاهرات می‌کردند و او یک راه آسان‌تر برای درآوردن خرج زندگی پیدا می‌کرد. میان موج جمعیت و هیاهوی شعارهای انقلابی گم می‌شد و جیب مردم را می‌زد. اما یک اتفاق، مسیر زندگی او را تغییر داد.

خسرو، شخصیت اصلی رمان «میوه‌های رسیده» در حین جیب بری در تظاهرات ضد شاه دستگیر می‌شود و پس از بازجویی در زندان، با گروهی از مبارزان انقلابی همبند می‌شود. او که به مذهب اعتقادی ندارد، به سمت یکی از مبارزان مارکسیست کشیده می‌شود و پس از رهایی از زندان به فعالیت سیاسی می‌پردازد. اما این همه داستان نیست. خسرو نمی‌تواند عقاید مارکسیست‌ها را تحمل کند و همین منجر به تغییراتی در روحیه ضد مذهبی او می‌شود.

میوه‌های رسیده فقط داستان زندگی خسرو نیست. این رمان روایت ساده و روانی است از زندگی افراد مختلف در متن انقلاب اسلامی. غلام، دوست خسرو یکی از شخصیت‌های اصلی دیگرِ این رمان است. او و خسرو از کودکی برای هم نامه می‌نوشتند و حالا که سن و سالی از آنها گذشته است هم دست از نامه‌نگاری بر نمی‌دارند. همین نامه‌ها ابزار مناسبی در اختیار نویسنده بوده است که به کمک آنها دغدغه‌های شخصیت‌های اصلی داستان را با خوانندگان در میان گذاشته است.

از امتیازاتی که می‌توان برای نحوه پردازش رمان میوه‌های رسیده قائل شد، ذکر وقایع تاریخی مستند در خلال داستان است. مهارت نویسنده در گره زدن رویدادهای تاریخی و اشخاص واقعی به زندگی پر فراز و نشیب خسرو و غلام مثال‌زدنی است. همین رویدادهای واقعی خواننده را مجاب می‌کند که خسرو و غلام و هرچه اطراف آنها می‌گذرد واقعیت است، نه داستانی ساخته و پرداخته مهرداد موسویان.

ناهید‌، نویسنده: شهریار زمانی

این رمان روایتگر سفر دختری جوان به نام ناهید به ایران است. او مدت هاست در آمریکا زندگی می‌کند و حالا در شلوغی‌های انقلاب اسلامی برای پیدا کردن قاتل پدرش به وطن بازگشته است.

ناهید در روزهای اول ورود به تهران ناخواسته و از سر اتفاق روبه‌روی دانشگاه تهران و در اوج تظاهرات قرار می‌گیرد؛ جایی که او برای اولین بار موج اعتراض مردم به رژیم شاهنشاهی را مشاهده می‌کند. ناهید در اوضاع آشفته مملکت دنبال راهی برای مجازات قاتل پدرش می‌گردد و در این مسیر به کس و ناکس رو می‌اندازد.

این دختر جوان در زمان حضور در آمریکا به دکتر روان‌شناس مراجعه می‌کرده است و در خلال وقایعی که در ایران برایش رخ می‌دهد، خاطراتی را به یاد می‌آورد که گذشته‌اش را به خواننده بنمایاند. نویسنده ورود به خاطرات ناهید را با چنان مهارتی انجام می‌دهد که خواننده براحتی به ذهن شخصیت اصلی داستان راه پیدا می‌کند. این خاطرات همراه خواب‌هایی که وقت و بی‌وقت به سراغ ناهید می‌آیند و گلویش را می‌فشرند، او را در یافتن حقایقی که خانواده‌اش از او پنهان کرده‌اند یاری می‌رسانند.

به کمک کنار هم گذاشتن این خاطرات و وقایعی که امروز رخ می‌دهند، خواننده پابه پای ناهید یأس و ناامیدی را تاب می‌آورد تا روزنه‌ای از امید به رویش گشوده می‌شود. این روزنه امید همزمان می‌شود با تجربه شور و شوق مردم ایران در تب وتاب انقلاب.

در قسمتی از متن رمان چنین می‌خوانیم: خلوتی کوچه بیشتر دلم را خالی می‌کند. از بچه‌های انقلاب هم خبری نیست. به خودشان و بیشتر به صدایشان عادت کرده ام. شب‌ها پالتویم را روی دوش می‌اندازم، لیوان لب‌سوز چای را برمی دارم، توی ایوان می‌نشینم و تا آخر الله‌اکبر گفتن‌ها از جایم تکان نمی‌خورم. همه جور صدایی به گوش می‌رسد؛ زن، مرد، حتی بچه که صدایشان سرشار از انرژی است. رد بعضی از صداها را زده‌ام و اگر یک شب آن صدا را نشنوم، نگران می‌شوم. با خودم می‌گویم نکند توی تظاهرات تیر خورده باشد.

افرا‌،‌ نویسنده: حسینعلی جعفری

رمان «افرا» حکایت سفر ساسان شخصیت اصلی داستان، به روستایی در مازندران است برای پیدا کردن قاتل پدرش. پدر او یک سرهنگ شاغل در ساواک بوده و به گمان پسرش، یک مبارز انقلابی به نام زکریا او را کشته است.

ساسان در سفر خود به مازندران برای پیدا کردن زکریا، سراغ مردی روستایی به نام رستم علی می‌رود و خود را یکی از دوستان صمیمی زکریا معرفی می‌کند تا بتواند اورا پیدا کند. رستم علی که به ساسان مشکوک شده است، او را چند روز معطل می‌کند و در نهایت زمانی که از بی خطر بودن ساسان اطمینان حاصل می‌کند، او را به زکریا می‌رساند. نثر رمان افرا که از زاویه دید دانای کل نوشته شده، به زبان خودمانی است. نشان دادن لهجه شخصیت‌های مختلف بخصوص رستم علی به کتاب رنگ و بوی بومی داده است. مواجهه دو شخصیت ساسان و رستم‌علی سمبلی از تعارض زندگی شهری و روستایی در دوران پیش از انقلاب است. خواننده رمان افرا مدام میان لطف و صفای زندگی روستایی و هرج و مرج زندگی شهری در رفت و آمد است.

جالب است بدانید نویسنده این کتاب درصدد نوشتنِ یک پنج گانه داستانی با موضوع انقلابی است و کتاب افرا اولین کتاب از این مجموعه پنج جلدی است. او در این اولین کتاب خود، از دنیای واقعی پا را فراتر گذاشته و عناصر داستانی را با نیروهای ماوراء‌الطبیعه پیوند زده است.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر