ثلث‌نویسی از آغاز تا امروز

در تذکره‌های تاریخی از او چنین یاد می‌کنند: ادیب، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط مختلف و وزیر عباسیان. ابداع و تنظیم خطوط ششگانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی که تحول عظیمی در سیر نگارش حروف به سمت خوشنویسی هنرمندانه به‌شمار می‌رود و نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی است.

ثلث‌نویسان و کتیبه‌نگاران بزرگ صفوی و عثمانی، راه خوشنویسان بغداد و بویژه یاقوت را دنبال کردند. دوره شکوفایی خط ثلث در ایران، پس از عصر صفوی، بنا به دلایلی مانند رونق خط نستعلیق و هرج و مرج‌های طولانی سیاسی و اجتماعی، سیر نزولی یافت چنان که تا پایان عصر قاجار، فقط یک ثلث‌نویس برجسته به نام محمدباقر شریف شیرازی مجال ظهور یافت؛ اما در عثمانی اهمیت خط ثلث سیر صعودی داشت و آن دیار بتدریج به کانون ثلث‌نویسی مبدل شد.

ظهور جمع کثیری از ثلث‌نویسان برجسته در عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم و کثرت آثار به جا مانده از آنان که با ابداع شیوه‌های متنوع هنری در نگارش ثلث همراه بود، گویای چنین موقعیت ممتازی است. در سده اخیر خط ثلث در ایران، عراق، ترکیه، سوریه، لبنان و مصر از اقبال نسبی برخوردار بوده و استادان برجسته‌ای قدم به عرصه نهاده‌اند. شیوه‌های رایج ثلث در این نواحی، به رغم برخی تفاوت ها، همان شیوه‌های دوره صفوی و عثمانی است.

اما عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد این خط کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها و سر در ورودی مساجد، توأم با طرح‌های اسلیمی و ختایی است که رواج آن، به سبب هماهنگی خط ثلث با طرح‌ها و رنگ‌ها و کاشی کاری مساجد است. از این‌رو، همواره جمع کثیری از ثلث‌نویسان در زمره کتیبه‌نویسان نیز بوده‌اند. امروزه هم در کنار کاربرد تزئینی مهم‌ترین کاربرد خط ثلث در کتیبه‌نویسی است. خط ثلث بار مذهبی نیرومندی دارد و از این رو در دوره پس از انقلاب اسلامی در آثار گرافیکی برای نوشتن آیات قرآن و ادعیه به‌کار رفته ‌است. همچنین در عناوین برخی مجله‌ها پشت جلد کتاب و طرح تمبر و مانند آنها نیز دیده می‌شود.

مهم‌ترین نوآوران ثلث، پس از یاقوت مستعصمی، عبدالله صیرفی، بایسنقر میرزا، عبدالله طباخ‌هروی و ملاعلابیگ بودند که موجب رونق و تکامل و گسترش بیش از پیش ثلث تا اواخر سده دهم شدند.

از میان ثلث‌نویسان و کتیبه‌نگاران برجسته ایرانی در دوران معاصر می‌توان به آیت‌الله احمد نجفی‌زنجانی، عبدالحمید ملک الکلامی، محمدعلی غروی‌کاتب، حجت‌الاسلام حبیب‌‌الله فضائلی، محمد موحدحسینی، احمد عبدالرضایی، آیت‌الله سیدمرتضی نجومی، عباس مصباح‌زاده، محمدرضا قنبری ،عبدالصمد صمدی و محمد نعمتی اشاره کرد.