این پسماندها بوی مرگ می‌دهد

برای نمونه قوانین و آیین نامه‌های موجود برای مدیریت پسماند‌های خطرناک به اندازه مدیریت پسماند‌های شهری و روستایی شفاف و کامل نیست به همین دلیل بیشتر صنایع استاندارد‌های لازم را برای انبار یا امحا کردن پسماند‌های خطرناک خود رعایت نمی‌کنند.

این روزها درباره مدیریت پسماند‌های عادی اخبار زیادی منتشر می‌شود به همین دلیل اکنون بیشتر مردم می‌دانند که یک‌چهارم از پسماند‌های کل کشور در هفت استان شمالی کشور تولید می‌شود و مسئولان نیز به این فکر افتاده‌اند که برای مدیریت آنها راهکارهای مناسبی در نظر بگیرند، اما در کنار لزوم توجه به مدیریت پسماند‌های شهری و روستایی باید تاکید کرد سر و سامان دادن به پسماندهای صنعتی کشور در سایه قرار گرفته است و کمتر مقام مسئولی دغدغه مدیریت آن را دارد، زیرا اکنون شرایط به‌گونه‌ای است که آمار دقیقی از میزان تولید پسماندهای صنعتی در کشور وجود ندارد و کارشناسان این حوزه با توجه به تولید کشورهایی که شرایطی مشابه ایران دارند، مقدار پسماندهای صنعتی را برآورد می‌کنند.

4 میلیون تن در سال

باید هشدار داد که در کشورمان نمی‌توان برآورد دقیقی از میزان تولید پسماند‌های صنعتی کرد، اما با توجه به شرایط کشورهایی مانند هند یا مالزی کارشناسان تخمین می‌زنند سالانه دو تا چهار میلیون تن پسماند صنعتی خطرناک در کشور تولید می‌شود، پسماند‌هایی که هیچ‌گونه مدیریت ویژه و از پیش تعیین شده‌ای برای آنها وجود ندارد.

کارشناسان باتوجه به ویژگی‌هایی مانند قابلیت اشتعال، اسیدی و سمی بودن، درجه خطرناک بودن پسماند‌ها را تعیین می‌کنند. تورج فتحی، یکی کارشناس سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان این‌که براساس اطلاعات موجود حدود 200 هزار صنعت در کشور وجود دارد، درباره میزان خطرناک بودن پسماندهای صنعتی در گفت‌و‌گو با جام‌جم می‌افزاید: بیش از 850 نوع ماده شیمیایی خطرناک در پسماندهای صنعتی وجود دارد که سلامت انسان و منابع آب و خاک کشور را تهدید می‌کند.

نکته اینجاست این کارشناس با صراحت تاکید می‌کند: اکنون هیچ زباله سوز استانداردی برای امحای چنین پسماند‌هایی در کشور وجود ندارد.

داریوش گلعلی‌زاده، معاون فنی اداره محیط‌زیست استان تهران نیز در گفت‌و‌گو با جام‌جم اظهار می‌کند: آمار دقیقی درباره تولید پسماند در کشور وجود ندارد، اما در استان تهران 18 هزار واحد صنعتی فعال هستند افزون بر این 50 هزار کارگاه کوچک نیز در این کلانشهر وجود دارد که پسماندهای خطرناک تولید می‌کنند.

این در حالی است که ضایعات و پسماندهای صنایع عادی نیستند که بتوان مانند پسماندهای شهری آنها را جمع‌آوری و بازیافت کرد، برای بی‌خطر شدن این پسماندها باید دستورالعمل‌هایی را رعایت کرد که فقط از عهده نیروهای آموزش دیده و متخصص بر‌می‌آید.

پسماندهای خطرناک از سوی صنایع بزرگ مانند فولاد، نفت و گاز در مناطق مختلف کشور مانند عسلویه، بندر ماهشهر، خوزستان، استان مرکزی، اصفهان آذربایجان شرقی، تهران و البرز تولید می‌شود، اما روند مدیریت پسماند‌های آنها سال‌هاست که بلاتکلیف باقی مانده است.

باید یادآور شد که براساس قانون مدیریت پسماند، صنایع موظف هستند پسماندهای تولید کرده خود را مدیریت کنند، برای این کار صنایع باید ابتدا بخشی به‌عنوان مدیریت پسماند یا محیط‌زیست تشکیل دهند، اما چنین ساختاری در خیلی از صنایع کشور وجود ندارد و نحوه عملکرد برخی که تشکیل شده نیز اصولی نیست.

چنانچه صنایع اصول اولیه را برای مدیریت پسماندهای خود رعایت کنند، مشخص خواهد شد که آنها در روز چقدر پسماند تولید کرده و مشخص می‌شود پسماندهای آنها چقدر خطرناک است، در مرحله بعد پسماندها بسته‌بندی و تفکیک شده و برچسب‌هایی روی آنها نصب می‌شود که درجه خطرناک بودن آنها را یادآوری می‌کند. بعد از این مرحله نیز با توجه به شرایط پسماند آنها را در محل‌های مناسبی نگهداری می‌کنند تا بستر برای امحای آنها مهیا شود.

آلودگی منتقل می‌شود

اما مشکل دیگر این است که در کشورمان سایتی که بتواند به طور کامل پسماندهای صنعتی را امحا کند، وجود ندارد به همین دلیل صنایع ترجیح می‌دهند به هر شکلی پسماندهای خود را از انبار خارج کنند حتی اگر این کار آنها زمینه را برای وقوع حوادث ناگوار فراهم کند.

فتحی در این‌باره می‌افزاید: متاسفانه از آنجایی که نظارتی دقیقی روی مدیریت پسماند صنایع صورت نمی‌گیرد، بسیاری از آنها این کار را بدرستی انجام نمی‌دهند برای نمونه می‌توان صنعتی را در نظر گرفت که پسماندی مانند مواد شیمیایی و نفتی دارد، هرچند تنها راه مدیریت این پسماند سوزاندن آن در زباله‌سوزهای پیشرفته و صنعتی است، اما برخی از تولیدکننده‌ها برای دور زدن این مشکل در روزنامه برای فروش پسماند خود آگهی منتشر می‌کنند، برای نمونه ادعا می‌کنند روغن صنعتی کارکرده و ضایعاتی دارند، در خیلی از این مزایده‌ها روغن‌های ضایعاتی خطرناک که تنها راه امحای آنها سوزاندن در دستگاه‌های زباله‌سوز خاص است به جای امحا و انبار شدن در محل‌های مناسب در کارگاه‌های زیرزمینی به واکس و گریس تبدیل می‌شوند و به این شکل سلامت مردم با استفاده از آنها به خطر می‌افتد.

این در حالی است که باید تاکید کرد بسیاری از پیمانکارانی که جا‌به‌جایی پسماندهای صنعتی را به عهده می‌گیرند نیز آموزش و تخصص لازم را ندارند، به همین دلیل باعث انتشار آلودگی در محیط‌زیست کشور می‌شوند.

حمل و نقل پسماندهای صنعتی نیاز به خودروهای خاصی دارد که به موقعیت‌یاب‌های ماهواره‌ای مجهز هستند، افزون بر این، مسیرهای جا‌به‌جایی این مواد نیز باید از قبل مشخص باشد، اما خیلی از تولیدکننده‌ها در این زمینه سهل‌انگاری کرده و پیمانکارانی را به کار می‌گیرند که آموزش دیده نیستند و از کامیون‌های غیراستاندارد برای این کار استفاده می‌کنند.

چنین عملکرد‌های نامناسبی از لحاظ ایمنی و بهداشت برای کارکنان صنایع و شرکت‌های پیمانکار نیز خطرناک است، علاوه بر این چون آمار سوانح جاده‌ای در کشور بالاست، در برخی استان‌های غربی تصادف کامیون‌های حامل پسماند زیادی گزارش شده که سبب نشت مواد سمی و آلودگی خاک و آب شده است.

برای نمونه خبرگزاری نسیم اواخر شهریور ماه گذشته خبر از واژگونی یک قطار باری داد که محموله‌اش سود سوزآور بود، متاسفانه با نشت این مواد به رودخانه سزار در استان لرستان نزدیک به 120 هزار آبزی تلف شدند. براساس این گزارش سالانه بیش از ۵۰ مورد واژگونی تانکرهای حامل مواد شیمیایی و مواد مختلف به منابع آبی کشور رخ می‌دهد.

کارشناس سازمان حفاظت محیط‌زیست بیان می‌کند: مدیریت این پسماندها یکی از نقاط مبهم قوانین موجود است، قوانین و آیین‌نامه مدیریت پسماند در سال‌های 83 و 84 تصویب شده، اما این قوانین برخلاف این‌که درباره زباله‌های شهری و روستایی ضابطه‌مند و شفاف هستند، در مورد پسماندهای صنعتی نقص زیادی دارد.

اکنون ادارات کل سازمان حفاظت محیط‌زیست استان‌ها به فعالیت صنایع نظارت می‌کنند، اما این ادارات از نظر ساختار در بخش پسماند ضعف دارند، برای مثال در هر استان یک کارشناس مسئول رسیدگی به پسماند‌های صنایع استان است به همین دلیل نظارت به طور کامل صورت نمی‌گیرد.

در این بین می‌توان به ضعف‌های موجود در امحای پسماندهای عفونی بیمارستان‌ها نیز اشاره کرد، زیرا پسماندهای عفونی بیمارستان‌ها نیز جزو پسماندهای خطرناک هستند، مسئولان بیمارستان‌ها ادعا می‌کنند با استفاده از اتوکلاو پسماندهای خطرناک را به عادی تبدیل می‌کنند، اما مشکل اینجاست که بعد از خارج شدن پسماندها از اتوکلاو شرایط برای خطرناک شدن آنها وجود دارد و هر لحظه ممکن است پسماندی که از اتوکلاو خارج شده دوباره عفونی شود.

این در حالی است که خیلی از پسماندهای عادی نیز اجزای ویژه و خطرناک دارند، برای نمونه در بین زباله‌های عادی می‌توان به لاک‌های آرایشی اشاره کرد که در گروه پسماند‌های خطرناک قرار می‌گیرند، اما تاکنون برای تفکیک آنها مدیریت مناسبی در نظر گرفته نشده است. کارشناس سازمان حفاظت محیط‌زیست در این‌باره می‌افزاید: تخمین زده می‌شود 400 نوع مواد خطرناک در پسماندهای شهری و روستایی وجود داشته باشد.

افزون بر این بخشی از پسماند کشاورزی نیز مانند سم دفع آفات تاریخ مصرف گذشته را نیز باید در گروه پسماندهای خطرناک به حساب آورد.

درباره مراکز امحای زباله در کشور نیز می‌توان گفت چنین مراکزی در ساوه، اصفهان، قزوین و تبریز وجود دارد، اما فعالیت آنها مناسب نیست، به‌عنوان مثال حدود دو ماه است به دلیل برخی مشکلات مرکز ساوه تعطیل شده است. این در حالی است که کارشناسان تاکید می‌کنند ایرادهایی بر نحوه فعالیت این سایت‌ها وجود دارد. به همین دلیل بسیاری از صنایع اکنون در حال انبار کردن پسماندهای خود هستند.

معاون فنی اداره محیط‌زیست استان تهران با بیان این‌که فعالیت‌ها در این زمینه اکنون مطلوب نیست، درباره تلاش‌های سازمان محیط‌زیست برای ایجاد سایت استاندارد امحای پسماندهای صنعتی خاطرنشان می‌کند: برای احداث سایت ویژه پسماندهای صنعتی در استان تهران محلی مشخص شده است، اراضی محل ساخت این سایت در حال واگذاری به شرکتی است که برای این کار انتخاب شده است.

وی با بیان این‌که پسماندسوزی در اطراف تهران سبب آلوده شدن هوای این کلانشهر می‌شود، بیان می‌کند: باید به سمت پایش آنلاین برویم و کار مدیریت پسماند صنعتی را از مبداء مدیریت کنیم.

باید تاکید کرد در کشور پسماندسوزی که به شکل استاندارد عملکرده و بتواند طیف گسترده‌ای از پسماندهای خطرناک را امحا کند، وجود ندارد به همین دلیل مسئولان باید به مدیریت پسماندهای خطرناک توجه بیشتری کنند و دست‌کم برای بهبود شرایط با بازنگری در قوانین و به‌روز کردن جرائم صنایع را مجبور به رعایت استاندارد‌های تعیین شده کنند.

لزوم ایجاد بانک اطلاعاتی پسماند

یکی از مسائلی که سبب شده مدیریت پسماندهای صنعتی در کشور با مشکل رو‌به‌رو شود، نبود بانک اطلاعاتی پسماندهای صنعتی در کشور است. چنانچه این بانک در کشور تشکیل شود می‌توان مشخص کرد هر کدام از صنایع چه پسماندی تولید کرده یا حجم تولیدات آنها چقدر است، افزون بر این می‌توان محاسبه کرد چه مواد سمی در پسماند‌های تولید شده وجود دارد و برآورد کرد که پسماندها در کدام نقاط کشور جا‌به‌جا شده و به چه شکل امحا می‌شوند.مشکل دیگری که در این بین وجود دارد، این که بسیاری از صنایع بزرگ و دولتی تمایلی به دادن اطلاعات شفاف درباره میزان تولید پسماند خود ندارند، آنها با این پنهان‌کاری سعی می‌کنند مقدار مالیاتی را که برایشان در نظر گرفته می‌شود، کاهش دهند.

نکته دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که اکنون در بیشتر ادارات سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور کارشناسان روی عملکرد شرکت‌های پیمانکاری نظارت می‌کنند که تجربه و تخصص کافی برای امحای پسماند‌های خطرناک را ندارند.

به نظر می‌رسد برای رفع این مشکل باید هماهنگی بین دستگاه‌ها بیشتر شده و قوانین بازدارنده‌تری تصویب شود. به هر حال بانک اطلاعات پسماندهای صنعتی مانند دیگر بانک‌های اطلاعاتی در کشور باید تشکیل شود. براساس قانون، سازمان حفاظت محیط‌زیست مسئول ایجاد این بانک اطلاعاتی است، اما تاکنون نتوانسته این بانک اطلاعاتی را راه‌اندازی کند.

بنابراین مسئولان باید مشکلات این حوزه را به شکل جدی‌تری پیگیری کرده و با اهرم‌های قانونی صنایع را وادار به ارائه اطلاعات درست کنند. این در حالی است که باید تاکید کرد استفاده از فناوری‌های نو نیز برای امحای پسماندهای خطرناک باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا اکنون در بسیاری از کشورهای موفق محققان توانسته‌اند تهدید پسماندهای خطرناک را به فرصت تبدیل کنند به این شکل که آنها با بازیافت موفقیت‌آمیز این مواد توانسته‌اند کسب در‌آمد کنند.

مهدی آیینی ‌/‌ گروه جامعه