جویندگان طلا در فضا

قطعا وقتی او در سال 1925 مشغول ساخت این فیلم کمدی صامت بود، هیچ‌گاه تصور نمی‌کرد روزی فرا برسد که بشر باز برای کشف طلا البته این بار در فضا خیز بلندی بردارد. 90 سال از آن روزها می‌گذرد و حالا انسان با بهره‌گیری از پیشرفته‌ترین فناوری‌های مرتبط با حوزه فضا سیارک‌هایی را نشانه رفته که احتمالا در چند سال آینده انبوهی از فلزات گرانبها و عناصر کمیاب را از آنها استخراج و روانه زمین می‌کند؛ این بار هم مانند «جویندگان طلا» در سکوت و سرمایی مطلق از جنس فضا و البته با این تفاوت که پروژه کاملا جدی است.

ایده سفر به فضا با هدف کشف منابع طلا، سنگ‌های قیمتی و عناصر کمیاب به طور جدی کمتر از پنج سال است که در دنیا مطرح شده، با این حال بسیار جالب است که خیلی زود مقدمات انجام آن فراهم شده است. همین نکته کافی است تا بپذیریم به‌رغم دیدگاه‌های متفاوت و بعضا متناقض درخصوص وجود مقادیر قابل توجه فلزات و عناصر گرانبها در فضا، اجرام فضایی مثل سیارک‌ها مملو از منابعی هستند که نمی‌توان بی تفاوت از کنار آنها عبور کرد. مدت‌هاست این واقعیت ثابت شده که این دسته از اجرام فضایی مملو از آب هستند و حالا با افزوده شدن گزینه «ذخایر گرانبهایی از فلزات و سنگ‌های قیمتی» چندان هم جای تعجب ندارد که بسرعت شاخه جدیدی از بنگاه‌های اقتصادی با هدف استخراج این منابع فعالیت خود را آغاز کرده‌اند. اما آیا واقعا فضا مملو از طلاست؟!

تمام طلای زمین از فضا آمده است

نشریه معتبر نیچر در گزارشی که چندی پیش منتشر کرد به بررسی منشأ فضایی ذخایر طلای موجود در زمین پرداخت. مطالعات دانشمندان ثابت کرده میلیاردها سال پیش زمانی که سیاره ما درحال شکل گرفتن بوده است برخورد انبوهی از اجرام فضایی با زمین آن را به شکل توپی از سنگ‌های مذاب درآورده بود. در جریان این برخوردها و همین‌طور طی فرآیند شکل‌گیری زمین، آهن و دیگر عناصر سنگین در پوسته زمین فرو رفته و مسیر خود را تا هسته این سیاره ادامه داده‌اند. همزمان دیگر عناصر آهن دوست نیز چنین مسیری را در پیش گرفتند. در نتیجه امروزه مشخص شده که مقادیر قابل توجهی طلا در هسته زمین وجود دارد که البته دسترسی به آن عملا غیرممکن است. با این حال چه توجیهی می‌توان برای ذخایر طلای موجود در سطح زمین ارائه کرد؟ این‌بار هم پاسخ را باید در فضا جستجو کرد. یافته‌های دانشمندان دانشگاه بریستول انگلیس نشان می‌دهد 500 میلیون سال پس از آن‌که زمین شکل و شمایل خود را پیدا کرد، بارش‌های سنگین شهابسنگی، زمین و ماه و دیگر اجرام فضایی در مسیر خود را با انبوهی از مواد بمباران کردند که خوشبختانه طلا، تنگستن و دیگر عناصر ارزشمند و کمیاب، بخش مهمی از این مواد را تشکیل می‌دادند. این اتفاقات چیزی حدود 3800 تا 4100 میلیون سال پیش روی داده و به این ترتیب زمین به گنجینه‌ای کم‌نظیر از فلزات و عناصر گرانبها تبدیل شده است.

و چرا جستجوی طلا در فضا؟

مستندات تاریخی نشان می‌دهد بشر حداقل از 6000 سال پیش در جستجوی طلا بوده و با درک اهمیت، زیبایی و کاربردهای متنوع این فلز ارزشمند از روش‌های متنوعی برای کشف ذخایر و استخراج آن در زمین استفاده کرده است. با این حال در دو قرن گذشته و بویژه در 50 سال اخیر روند صنعتی استخراج طلا و تولید مصنوعات متنوع از آن با چنان سرعتی به پیش می‌رود که گفته می‌شود هیچ گاه عنصری در زمین کشف نخواهد شد که همچون این ماده در معادلات اقتصادی جهان تأثیرگذار باشد. شاید آگاهی از این نکته جالب باشد که در گوشه و کنار جهان مانند کانادا و روسیه معادن روباز طلا به شکل گودال‌های عظیمی حفر می‌شوند که به‌دلیل افزایش نیروی کشش در آنها، هواپیمایی از فراز آنجا عبور نمی‌کند. برخلاف تصور بسیاری از مردم، طلا فقط مصرف تجملاتی ندارد. نیم نگاهی به تحولات اجتماعی و فناوری‌های نوظهور حکایت از کاربردهای گسترده این ماده دارد. امروزه از طلا به‌عنوان یکی از رساناترین مواد جهان در توسعه صنایع الکترونیک استفاده می‌شود. از آن گذشته طلا مصارف قابل توجهی در پزشکی مثل ساخت دندان مصنوعی و پروتز داشته و شاید از همه جذاب‌تر استفاده از آن در تجهیزات مرتبط با اکتشافات فضایی باشد. آینه‌های تلسکوپ فضایی جیمز وب که تا سه سال آینده راهی فضا می‌شود تا به نوعی جایگزین تلسکوپ فرسوده هابل شود، از این عنصر ارزشمند پوشانده شده است تا بالاترین کارایی ممکن را داشته باشد. همچنین ناسا در ساخت کلاهخود لباس فضایی فضانوردانش از طلا استفاده می‌کند تا آنها را از تابش‌های مضر خورشید در امان نگاه دارد. با توجه به گسترش روزافزون کاربردهای این عنصر و دیگر فلزات ارزشمند مشابه و با در نظرگرفتن این واقعیت که ذخایر قابل استفاده از آنها بتدریج در حال کاهش است، بشر به فکر کشف منابع جدید افتاده است.

برآوردهای اغواکننده

چند هفته پیش فضاپیمای «سیگنوس» و راکت بالابرنده اش یعنی «آنتارس» ـ متعلق به بخش‌خصوصی ـ فقط شش ثانیه پس از پرتاب از جزیره والوپ ویرجینیا منفجر شد. این حادثه گرچه ضربه‌ای بزرگ به توسعه ایستگاه فضایی بین‌المللی محسوب می‌شد، اما برای یک‌سری شرکت‌های خصوصی که تنها چند سال از حیاتشان می‌گذرد نیز ضربه مهلک تری به شمار می‌آمد. شرکت Planetary Recourses (به معنی منابع سیاره‌ای) که با هدف کشف، استخراج و انتقال فلزات و عناصر گرانبها از فضا به زمین راه‌اندازی شده است، تجهیزات پیشرفته‌ای را برای آزمایش عملیاتی شدن این ایده به دست این فضاپیما سپرده بود. اما همه چیز در مقابل دیدگان مدیران این شرکت با خاکستر یکسان شد. این ضربه سنگین حرکت آغاز شده را متوقف نکرده است؛ ‌طوری‌که دانیل فابر، رئیس اجرایی شرکت Deep Space Industry (به معنی صنعت فضای ژرف) که رقیب این روزهای Planetary Recourses محسوب می‌شود بلافاصله پس از آن حادثه با جدیت خاصی اعلام کرد سال آینده منتظر ارسال تجهیزات مشابه این شرکت به فضا باشید تا ایده استخراج فلزات و عناصر گرانبها از سیارک‌ها محقق شود.

مدیرانی همچون دانیل فابر به این واقعیت مهیج اشاره می‌کنند که تنها یک سیارک سرگردان در منظومه شمسی به نام 241 رژمانیا معادل 95.8 تریلیون دلار (حدود 33.5 هزار تریلیون تومان) مواد معدنی و فلزات ارزشمند دارد. این رقم معادل تولید ناخالص داخلی کل دنیاست! پس چندان هم جای تعجب ندارد که با حمایت و سرمایه‌گذاری شخصیت‌هایی مانند جیمز کامرون، کارگردان شناخته شده سینما و مدیران ارشد گوگل و البته ریچارد برانسون مالک متمول شرکت ویرجین گلکتیک ـ که رویای راه‌اندازی صنعت گردشگری فضایی و همچنین سفر به اعماق اقیانوس‌ها را در سر می‌پروراند ـ شرکت‌هایی مثل Planetary Recourses در عرض کمتر از یک دهه تشکیل و آماده پرتاب نخستین سری از تجهیزات آزمایشی استخراج عناصر گرانبها از فضا می‌شود. کامرون فیلم علمی ـ تخیلی «آواتار» را سال 1388 به دنیا ارائه کرد؛ فیلمی که در آن شخصیت‌های انسان نما مشغول استخراج معادن در سیاره‌ای دیگر هستند. اکنون با گذشت کمتر از پنج سال این ایده در دنیای واقعیت‌ها کلید می‌خورد.

یکی از شاخص‌ترین سیارک‌هایی که در سال‌های پیش‌رو پذیرای احتمالی تجهیزات استخراج‌کننده خواهد بود 3554 آمون (3554 Amun) نام دارد، این جرم فضایی با قطر فقط دو کیلومتر که در سیزدهم اسفند 1364 کشف شد، یکی از کوچک‌ترین سیارک‌های نوع M – سیارک‌هایی که مملو از نیکل، آهن و دیگر عناصر شناخته شده هستند ـ محسوب می‌شود که در حال گردش به دور خورشید است. این سیارک به احتمال فراوان نخستین هدف فضایی شرکت Planetary Recourses خواهد بود. مطالعات صورت گرفته درباره 3554 آمون حاکی است که باید آن را معدنی بزرگ از فلزی ارزشمندتر از طلا به شمار آوریم؛ یعنی پلاتین. برآوردهای کلی نشان می‌دهد این سیارک دارای مقادیر قابل توجهی از پلاتین به ارزش تقریبی هشت تریلیون دلار است و این درحالی است که بنابرادعای جان لوئیس از استادان شناخته شده علم نجوم در دانشگاه آریزونا، اگر ارزش ذخایر کبالت این سیارک را هم در نظر بگیریم، آن‌گاه باید 3554 آمون را جرم فضایی سرگردانی به ارزش حدود 20 تریلیون دلار در نظر بگیریم و دقیقا به همین دلیل بود که پیتر دایامندیس از بنیانگذاران شرکت Planetary Resources در جریان برگزاری کنفرانسی درباره توسعه برنامه‌های فضایی گفته بود: 20 تریلیون دلار در فضا سرگردان است، دقیقا مثل چکی که باید فقط آن را نقد کرد!

چه اتفاقی در آینده روی می‌دهد؟

اگر فرض کنیم این آمار و ارقام با واقعیت فاصله چندانی نداشته باشد آن وقت باید گفت در کمتر از یک دهه پیش‌رو و همزمان با قوت گرفتن دوباره اراده انسان برای سفر به نقاطی فراتر از ایستگاه فضایی بین‌المللی، کم نخواهد بود تعداد شرکت‌هایی مثل Planetary Resources و Deep Space Industry که با صرف هزینه‌های قابل توجه خود را به سیارک‌ها رسانده و عملیات استخراج از آنها را آغاز کنند. بدون شک وقتی گفته می‌شود «با انتقال ذخایر 20 تریلیون دلاری فقط یک سیارک به زمین، شرکت اجراکننده این پروژه به ثروتمندترین شرکت دنیا تبدیل می‌شود» باید منتظر آغاز به کار رقبای دیگری هم بود. اجرام فضایی مانند 3554 آمون در اطراف زمین کم نیستند. به‌عنوان نمونه می‌توان به سیارک 1986 DA اشاره کرد که فقط 2300 متر قطر دارد و حدود ده هزار تن طلا و نزدیک به صد هزار تن پلاتین را در خود جای داده. به این ترتیب می‌توان ارزش فعلی این سیارک را حدود ده تریلیون دلار (35 هزار تریلیون تومان) عنوان کرد. بدون شک فکر کردن به این ارقام سرگیجه‌آور آن‌قدر اغواکننده است که ناسا نیز برای عقب نماندن از بخش‌خصوصی وارد عمل شده است. ناسا در نظر دارد تا سال 2025 چیزی نزدیک به 500 تن از سنگ‌های جرم آسمانی را که هنوز نامش اعلام نشده به زمین منتقل کند و این یعنی رقابت در فضا برای کشف گنج‌های سرگردان بزودی داغ می‌شود.

منابع:

popsci, mashable, forbes, qz.com

مهدی پیرگزی ‌/‌ جام‌جم