گورستان؛ جذاب برای باستان‌شناسان و کاوشگران

براساس کاوش‌های باستان‌شناسی، پیشینه تدفین انسانی که تاکنون شناخته شده به حدود 60 هزار سال پیش، در دوره انسان‌های نئاندرتال در غار شنیدار کردستان عراق برمی‌گردد که مردگان خود را همراه با مراسم خاص دفن می‌کردند. با این حال در دوره نوسنگی (زمان تغییر سبک زندگی انسان‌ها از غارنشینی به روستانشینی و ابداع کشاورزی و دامپروری) از حدود ده هزار سال پیش بود که بشر با احداث خانه‌های مسکونی در روستاها، مردگان خود را در زیر‌ منازل و اتاق‌ها به خاک می‌سپرد و به نوعی احساس جاودانگی را برای آنها تجسم می‌کرد.

اعتقاد به احساس جاودانگی و زندگی پس از مرگ که از دوره‌های پیش از تاریخ در فرهنگ‌های مختلف همیشه وجود داشته، موجب اهمیت روزافزون تدفین مردگان و به واسطه آن قراردادن اشیا و مواد مختلف همراه با مردگان می‌شد که درحال‌حاضر مدارکی ارزشمند محسوب می‌شوندو به همین دلیل است که گورستان‌ها از دیرباز همیشه یکی از مکان‌های جذاب برای عتیقه‌جویان و کاوشگران اشیای قیمتی بوده است.

در بسیاری از جوامع و بویژه در ایران، بین‌النهرین و مصر باستان از حدود 7000 سال پیش، انسان‌ها علاوه بر تدفین در زیر منازل مسکونی و خرابه‌های اطراف محل سکونت، به تدفین در گورستان‌هایی روی آوردند که در مکانی مجزا در مجاورت روستا ایجاد شده بود و از آن زمان به بعد، گورستان‌های بزرگی مانند گورستان مارلیک، سیلک، جیرفت، شهرسوخته، هکلان و پرچینه، سرخ‌دم در ایران، گورستان سلاطین شهر اور در عراق و گورستان فرعون‌های مصر در دره شاهان ایجاد شدند.

علاوه بر گورستان‌ها، می‌توان به آرامگاه‌هایی منفرد نیز اشاره کرد که به صورت سازه‌هایی با معماری متنوع مربوط به افراد خاص و عالیرتبه در سرزمین‌های مختلف ایجاد شده و برآمده از نوع اعتقادات آن مردم، در مقیاس مختلفی احداث شده بودند. بناهای عظیمی مانند اهرام مصر، آرامگاه کورش هخامنشی، گنبد سلطانیه، بنای تاج محل در هند تا امامزاده‌ها و آرامگاه‌های رهبران مذهبی برخی ادیان، آثاری هستند که می‌تواند اطلاعات قابل توجهی درخصوص معماری، تزئینات و هنر مردمان باستان را آشکار کند.

در کاوش‌های باستان‌شناسی یافتن اشیا و دست‌ساخته‌های انسانی و چگونگی کشف آنها بسیار مهم بوده و در واقع هرچه میزان اینها افزایش یابد، اطلاعات ارزشمندی نیز درزمینه هنرها و فنون صنعتی، آیینی و تجاری سازندگان آن روشن خواهد ساخت. گورستان‌ها معمولا یکی از کانون‌های اصلی یافتن اشیایی است که ممکن است برای هزاره‌ها یا قرن‌ها مدفون و محفوظ مانده و می‌تواند جنبه‌های مغفول مانده یک فرهنگ را معلوم سازد.

فارغ از اشیای مختلفی که همراه ‌ اسکلت‌های انسانی در گورها یافت می‌شوند، خود اسکلت‌ها نیز مدارکی مهم برای پی بردن به جنبه‌های مبهم و ناشناخته مردمان گذشته هستند. مطالعه اسکلت‌ها و استخوان‌های انسانی معمولا توسط متخصصان دانش انسان‌شناسی انجام می‌شود که ‌ به شناخت ابعاد مختلف آناتومی انسانی، امراض و بیماری‌های مختلف گذشته، رژیم غذایی باستان و همچنین مطالعات ژنتیک برای شناسایی توالی نسل‌ها و رفتارهای نهفته در ژنوم انسانی منجر می شود.

در روزگار گذشته و حتی تاکنون بخش عمده‌ای از جمعیت انسانی را عشایر کوچ‌رو تشکیل می‌دادند که سبک زندگی آنها مبتنی بر جابه‌جایی و چراگاه‌گردی بوده است.، تنها مدرک برای بازسازی رفتارهای فرهنگی این‌گونه جوامع که معمولا فاقد آثار مسکونی به‌جای‌مانده هستند، گورستان‌ها و محتویات تدفینشان است. مسلما ایران به عنوان یکی از مراکز عمده زندگی کوچ‌نشینی و فرهنگ آنها، گورستان‌های ارزشمندی مربوط به این اقوام دارد که کاوش در آنها و توصیف و تحلیل مواد یافت شده در آنها، بازتابنده خصلت‌های خاص بومی این مردمان خواهد بود.

علیرضا سرداری / باستان‌شناس