ژن‌ها از گونه‌های در معرض خطر می‌گویند

گوزن زرد در دنیا دو زیرگونه ایرانی و اروپایی دارد. گوزن زرد ایرانی از مرال (در زبان ترکی مارال) کوچک‌تر است و شاخ‌های بلند و نسبتا پهنی دارد که در فصل زمستان افتاده و شاخ‌های جدید بلافاصله جای آنها را می‌گیرد. در مقابل زیرگونه اروپایی جثه کوچک‌تر و شاخ‌های پهن‌تر دارد. زیرگونه ایرانی در گذشته پراکندگی وسیعی در شمال شرقی آفریقا، عراق، ترکیه و ایران داشته، اما در حال حاضر نسل آن در تمام مناطق مذکور بجز ایران از بین رفته.

این زیرگونه اکنون در کشور ما تحت پوشش طرحی موسوم به تکثیر در اسارت است و متخصصان تلاش دارند تا از این طریق زمینه بازگشت دوباره آن به طبیعت را فراهم کنند. دکتر فرناندس گارسیا در پاسخ به سوال نویسنده این مقاله به این مضمون که تکثیر در اسارت تا چه مرحله‌ای از نظر ژنتیکی قابل توجیه است، چنین گفت: «تکثیر کنترل شده گونه‌ای نظیر گوزن زرد آن هم با این درجه از آسیب‌پذیری اساسا منطقی است، اما تا زمانی که این تصمیم بر مبنای کسب داده‌های بیشتر برای رهاسازی موفق باشد یا این که حتی متخصصان احتمال شکل‌گیری جمعیت‌های دورگه (هیبرید) را مطرح سازند.» این متخصص افزود: «از آنجا که در طرح مطالعاتی موزه علوم هیچ گونه نمونه ژنتیکی از جمعیت‌های کنونی ایران در اختیار نداشتیم لذا نمی‌توان با قطعیت در این مورد ابراز عقیده کرد.» دکتر گارسیا از تجارب تکثیر در اسارت گونه‌های موفقی مثل اسب‌های پرزوالسکی و سیاه گوش ایبریایی نام برد و افزود: «جای خالی مطالعات ژنتیک در این زمینه در ایران بسیار محسوس است.

زیرا فقط گونه‌هایی می توانند در طبیعت رهاسازی شوند که از نظر ژنتیکی خالص و از نژاد اصیل باشند.» وی پیشنهاد مطالعه دقیق تر روی یک جمعیت پویا با تعداد مناسب و در زیستگاهی با شرایط مشابه زیستگاه اصلی را مطرح کرد و گفت: «مهم‌ترین شرط موفقیت این کار اجتناب صددرصد کاربر روی دام‌های اهلی است. ما در تحقیقات خود تنها نمونه‌هایی از جمعیت‌های دهه 60 میلادی را در اختیار داشتیم، اما تحقیقات به طور قطع نشان از تنوع ـ ژنتیکی کم‌نظیر گوزن‌های زرد ایرانی نسبت به گونه مشابه اروپایی دارد.» وی افزود: «بدیهی است که زادآوری درون جمعیتی، پویایی گونه‌ها و زیرگونه‌ها را کاهش می‌دهد.

لذا پیشنهاد متخصصان این است که ارتباط میان جمعیت‌ها بخصوص در مواردی که نشانه‌هایی دال بر تحلیل ژنتیکی وجود دارد، جدی‌تر گرفته شود تا بتوان اصطلاحا جریان ژنتیکی لازم را ایجاد کرد.» جریان ژن در بین جمعیت‌هایی که در طبیعت زندگی می‌کنند یک امر عادی است، اما درباره گونه‌هایی که در اسارت هستند، این مساله جای بحث دارد. حال که برنامه تکثیر در اسارت برای گوزن زرد مطرح است باید تلفیق جمعیت‌ها براساس اصول خاصی انجام شود که موثرترین فاکتور تصمیم‌ساز آن سازگاری بین دو جمعیت با زیستگاه است. یکی از مهم‌ترین مشکلات کنونی این گونه اختلاط جمعیتی و نبود سازگاری زیستگاهی و تکاملی است. برای مثال می‌توان به اختلاف زمان فصل تولیدمثل در زیستگاه‌های مختلف کشور اشاره کرد و توجه به آن را از ضروریات دانست.

دکتر گارسیا تشخیص ارتباط میان بیماری‌ها و ژن‌ها را در جمعیت‌های در اسارت امری نسبتا آسان توصیف کرد و گفت: «شاخص نسبت سلامت (نسبت ابعاد جمعیت مفید یا عامل به جمعیت افراد بالغ) یکی از راه‌هایی است که می‌توان از طریق آن نه‌تنها سلامت یک جمعیت، بلکه حتی ارتباط میان بیماری‌ها و ژن‌ها را توصیف کرد.»

فرناز حیدری ‌/‌ جام‌جم