سقاخانه‌های قدیمی احیا می‌شود

رجبعلی خسروآبادی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران که در این بازدید حضور داشته است، درباره این مسأله به جام‌جم می‌گوید: «در بازدید از حسینیه سادات اخوی، به سقاخانه‌ای اشاره شد که همچنان نیز هست ولی شکل قدیمی خود را از دست داده و سنگ آب قدیمی آن در حیاط قرار داده شده است. بحثی که مطرح شد این بود که این سنگ آب را در جای قدیمی آن، یعنی ورودی حسینیه قرار دهند و با احیای سقاخانه آن به شکل قدیمی، نمای ورودی حسینیه به شکل سابق بازسازی شود. قرار شد شهرداری منطقه 12 زحمت بازسازی و مرمت این حسینیه را برعهده گیرد.»

او در پاسخ به این پرسش که آیا میراث فرهنگی استان تهران برنامه‌ای برای تعمیم این طرح جهت احیای دیگر سقاخانه‌های قدیمی این شهر دارد، بیان می‌کند: «در صحبتی که با دوستان داشتیم بحث احیای سقاخانه‌های قدیمی دیگر با کمک شهرداری تهران نیز مطرح شد و ما آمادگی خود را برای همکاری در احیای سقاخانه‌ها اعلام کرده ایم.»

مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران با اشاره به این‌که سال‌هاست شهرداری تهران سقاخانه‌هایی در میدان‌های اصلی استان تهران ساخته، بیان می‌کند: «ولی این امر به سقاخانه‌های قدیمی که در محله‌های قدیمی تهران واقع شده‌اند تسری پیدا نکرده است. احیای این سقاخانه‌ها که با اعتقادات مذهبی مردم نیز پیوند دیرینه دارد، به نوعی به بهبود فضای شهری نیز کمک می‌کند.»

او با تأکید بر این‌که میراث فرهنگی استان تهران همکاری خوبی با شورای شهر و شهرداری شهر تهران دارد، می‌افزاید: «ما آمادگی خود را برای انجام اقدامات مربوط به ثبت این سقاخانه‌ها اعلام کرده‌ایم و امیدواریم با همکاری شهرداری شاهد مرمت و احیای سقاخانه‌ها باشیم.»

اما شاید این پرسش در ذهن شما هم شکل بگیرد که چرا سازمان میراث فرهنگی فقط اعلام آمادگی می‌کند، آیا نمی‌تواند به تنهایی به احیا و مرمت سقاخانه‌های قدیمی اقدام کند؟ خسروآبادی در پاسخ به این پرسش به محدودیت اعتبارات سازمان میراث فرهنگی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در بحث مدیریت شهری به موضوعات فرهنگی از جمله این مساله نیز پرداخته می‌شود که امیدواریم با لطف شورای شهر و همکاری شهرداری تهران این فضاها به شکل سابق احیا شوند.»

پیوند نور و آب

صحبت از احیای سقاخانه‌ها در حالی مطرح می‌شود که به گفته احمد محیط‌طباطبایی پژوهشگر و مشاور رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، در تهران حدود 300 سقاخانه وجود دارد. او درباره تعداد سقاخانه‌های قدیمی تهران به جام‌جم می‌گوید: طبق آماری که اعلام شده است، 290 سقاخانه قدیمی در محله‌های تهران وجود داشته است. اما در چهار محله قدیمی تهران (سنگلج، اودلاجان، بازار و چاله‌میدان) نزدیک به 50 سقاخانه موجود بود. او سقاخانه را یک فضای شهری می‌داند که بویژه در شهرهای ایران اهمیت خاصی داشته است، چراکه آب به علت کم بودنش در ایران همواره دارای ارزش فراوانی بوده و عرضه آن با آداب و حساسیت ویژه‌ای صورت می‌گرفته است.

به باور محیط طباطبایی، آب و روشنی که جزو فرهنگ تاریخی ایران محسوب می‌شده، پس از اسلام نیز به شکل جدیدی در فرهنگ ایرانیان ادامه پیدا می‌کند و در سقاخانه توام می‌شود: یعنی مکانی که در آن شمع روشن می‌کردند و آب برای نوشیدن وجود داشته است.

به گفته او، نوشیدن آب بویژه در 400 سال اخیر و با فراگیر شدن مذهب شیعه امامیه در ایران، با نوعی احترام مذهبی همراه می‌شود، به صورتی که مردم پس از نوشیدن آب دعا می‌خوانند و بر حسین (ع) رحمت می‌فرستند و با نوشیدن آب شهدای کربلا را یاد می‌کنند؛ این‌ها همه نشان‌دهنده محترم شمردن آب و هدر ندادن آن در فرهنگ ایرانی است.

او با تأکید بر اهمیت احیای سقاخانه‌های قدیمی، می‌افزاید: امروزه هم عرضه آب در سطح شهر همان ویژگی را دارد و سقاخانه‌های قدیمی نیز می‌توانند با رعایت نکات بهداشتی جنبه‌های فرهنگ گذشته ما را در احترام به شهدای کربلا، آب و روشنایی و هدر ندادن آب زنده نگه دارند.

او درباره سقاخانه‌های قدیمی تهران به چند سقاخانه از جمله سقاخانه آینه در خیابان ظهیرالاسلام اشاره می‌کند و می‌گوید: البته امروز اثری از سقاخانه نوروزخان که معروف‌ترین سقاخانه تهران به شمار می‌آمد، نیست. این سقاخانه خیابان شده است. احیای آن از لحاظ تاریخی اهمیت بسزایی دارد.

مروری کوتاه بر تاریخچه سقاخانه

سقاخانه در معماری سنتی ایرانی، به فضاهای کوچکی در معابر عمومی گفته می‌شد که اهالی و کسبه برای دسترسی رهگذران تشنه به آب سالم درست می‌کردند. سقاخانه معمولا ظروف سنگی بزرگی بود که آب آشامیدنی را در آن می‌ریختند و پیاله‌هایی با زنجیر به آنها بسته می‌شد.

سقاخانه‌ در ابتدا بیشتر جنبه خدماتی داشت و بانی آن بیشتر به منظور ثواب بردن، به ساخت و نگهداری آن اقدام می‌کردند برخی سقاخانه‌‌ها دائم بودند و برخی دیگر در زمان‌های خاص بویژه هنگام عزاداری محرم برپا می‌شدند. برای آگاهی دادن به رهگذران در شب، شمع‌هایی در اطراف سقاخانه تعبیه و روشن می‌شد که بعدها جنبه‌ای مذهبی پیدا کرد و کسانی که نذر و نیازی داشتند هر شب‌جمعه، شمع‌هایی را در سقاخانه‌ها روشن می‌کردند.

در تهران، بیش از ۲۹۰ سقاخانه وجود دارد که سقاخانه خدابنده لو تنها سقاخانه مصور تهران است که از دوره قاجاریه به جا مانده ‌است و از بی‌نظیرترین آثار تاریخی شهر تهران به شمار می‌رود. در تهران قدیم به لحاظ معماری و گستره مخاطبان، سقاخانه‌های نوروزخان، شیخ هادی نجم‌آبادی، سقاخانه آیینه و سقاخانه مصور خدابنده‌لو شهرت زیادی داشت.

سقاخانه نوروزخان در خیابان پانزده خرداد شرقی، جنب بازار آهنگران واقع شده بود و در گذشته نه چندان دور از معروف‌ترین سقاخانه‌های تهران به شمار می‌رفت. سراسر گذر این سقاخانه طاق‌بندی شده بود و شمایل بزرگان دینی و مذهبی، علم، بیرق و علامت سیاه را به آن می‌آویختند. زورخانه‌ای به همین نام در کنار این سقاخانه وجود داشت که از زورخانه‌های معروف و نامی شهر به شمار می‌رفت و دالان ورودی آن از زیر سقاخانه نوروزخان می‌گذشت.

سقاخانه آیینه در خیابان ظهیرالاسلام قرار داشت. در تزئینات این سقاخانه آینه‌کاری بسیار به کار رفته و همین سبب نامگذاری سقاخانه به آیینه شده است. این سقاخانه از سوی حاج میرآخور در سال 1304 قمری بنا شد و یکی از پرزرق و برق ترین سقاخانه‌های تهران به شمار می‌رفت.