جلوه‌های ویژه فقط انفجار نیست

شاید خیلی از مخاطبان فکر کنند کار جلوه‌های ویژه به فیلم‌ها یا سریال‌های جنگی محدود به انفجار و توپ و آتش و... است؛ آیا واقعا همین‌طور است یا مثلا می‌توان از آن در سریال‌های روتین و مثلا ملودرام‌های خانوادگی هم استفاده کرد. به عبارت دیگر ابعاد جلوه‌های ویژه چقدر گستردگی دارد؟

جلوه‌های ویژه تعاریف متعددی دارد، ولی اگر بخواهیم خیلی ساده آن را تعریف کنیم باید بگوییم هر چیزی را که در عالم واقعیت رخ دادنی نیست بخواهیم خلق کنیم به آن جلوه‌های ویژه می‌گویند. ممکن است یک پدید‌ه‌ای در عالم واقعیت اتفاق بیفتد، اما خارج از کنترل باشد؛ مثل آتش گرفتن جنگل یا در عالم واقع رخ‌دادنی نباشد؛ مثل پرواز یک انسان یا بازسازی آنها مستلزم هزینه‌های زیادی باشد.

همه این اتفاقات در سینما یا تلویزیون نیاز به جلوه‌های ویژه دارد، درواقع تعریف عامیانه جلوه‌های ویژه این است که هر تصویر یا اتفاقی را که ساخت آن برای مخاطب این سوال را ایجاد کند که چگونه این صحنه‌ها ساخته شده، جزو جلوه‌های ویژه محسوب می‌شود. خود جلوه‌های ویژه دارای شاخه‌ها و رشته‌های مختلفی است و صرفا به انفجار و حادثه هم محدود نمی‌شود، اما جلوه‌های ویژه در سینمای ایران در آثار جنگی شکوفا شد و شاخ و برگ گرفت و درواقع فرزند سینمای جنگ محسوب می‌شود، لذا نه فقط در سریال‌های خانوادگی که حتی در یک مجموعه کودکانه و حتی فلسفی نیز می‌توان از این تکنیک بهره برد.

پس درواقع این ژانر جنگی بود که مدیریت جلوه‌های ویژه را به‌عنوان یک حرفه و مهارت سینمایی شکوفا کرد و بعد به ژانرهای دیگر بسط پیدا کرد و اکنون نشانه‌هایی از آن رادر مجموعه‌های تلویزیونی می‌بینیم.

بله، همین‌طور است. جلوه‌‌های ویژه با سینمای جنگ در کشور ما تولدی دوباره پیدا کرد برای همین عموم مردم و حتی هنرمندان وقتی صحبت از جلوه‌های ویژه می‌شود ذهنشان به سمت سینمای جنگ می‌رود در حالی که جلوه‌های ویژه زیرمجموعه‌های متعددی دارد، مثل جلوه‌های تصویری رایانه‌ای و جلوه‌های تصویری میدانی و کارهای رباتیک یا کارهای مه و باران و طوفان و امور مربوط به انفجار و آتش و جلوه‌های ویژه آب که قلمرو وسیعی دارد، اما جلوه‌های ویژه در سینمای ما با انفجار و تیراندازی و بمباران شروع شد، ولی بتدریج با شکل‌گیری سینمای اکشن و پلیسی ابعاد دیگری هم پیدا کرد و نیروهای متخصص زیادی در این رشته تربیت شد به طوری که توانمندی بچه‌های جلوه‌های ویژه خیلی بیشتر از سینمای ایران است؛ یعنی سینمای ایران هنوز نتوانسته است به‌طور کامل از توانمندی متخصصان جلوه‌های ویژه نهایت استفاده را ببرد.

یک عامل مهم این قضیه هم به نبود شناخت درست و کافی جامعه سینمایی ما از این حرفه و هنر بر‌می‌گردد. به هر حال آنچه در جلوه‌های ویژه سینمای ایران برجسته است جلوه‌های انفجار بود، اما الان چند سالی است کارهای تصویری در حال برجسته شدن است. اگرچه ما با استانداردهای دنیا در این بخش فاصله خیلی زیادی داریم، ولی همین شروع و نوآوری‌ها را باید به فال نیک گرفت، اما در بخش انفجار حرف‌های زیادی برای گفتن داریم و توانمندی‌های ما کمتر از استانداردهای جهانی نیست. ولی همان‌طور که اشاره شد حتی از نصف این توانمندی‌ها هم استفاده نشده که به دلیل شناخت ناکافی و کمبود امکانات و بودجه است چون جلوه‌های ویژه در همه جای دنیا، حرفه گرانی است و باید برای آن سرمایه‌گذاری کرد.

جلوه‌های ویژه در سال‌های بعد از جنگ چه جایگاهی دارد و آیا متوقف یا کند شده است؟

کمی به عقب برمی‌گردیم، ما قبل از انقلاب هم جلوه‌های ویژه داشتیم، اما اسمش جلوه‌های ویژه نبود مسئول افکت یا انفجار بود که افرادی مثل مرحوم پیراسته یا آقای بهمن‌پور و بهرام‌پور کار می‌کردند، اما تولد واقعی آن با شروع سینمای جنگ آغاز شد. برای این‌که فیلمسازان جنگ ما برای خلق صحنه‌های درگیری و نبرد نیاز به متصدی داشتند که مسئولیت تیراندازی و انفجارها را به عهده بگیرد. این شخص کسی نبود جز مسئول جلوه‌های ویژه.

در آن زمان هم کسی نبود که متخصص حرفه‌ای این کار باشد. از خارج کشور هم نمی‌توانستند بیاورند، لذا بچه‌هایی که در عرصه دفاع مقدس فعال و در بطن جنگ حضور فیزیکی داشته و از آشنایی نسبی با مواد جنگی برخوردار بودند و از طرفی شناختی هم از سینما داشتند به طرق مختلف وارد عرصه سینما شدند. ورود این افراد معمولا یا در عرصه نوشتاری و نگارش فیلمنامه‌های جنگی بود یا کارگردانی. تعدادی هم به‌عنوان مسئول انفجار وارد عرصه سینما شدند که برخی از آنان با تجربه‌ای که در این کار به دست آوردند دارای شناخت و مهارتی شدند که مسئولیت جلوه‌های ویژه در آثار جنگی را به عهده گرفتند. اما امروزه عنوان مسئول جلوه‌های ویژه برای آنها کم است، آنها الان طراح و مدیران جلوه‌های ویژه شده‌اند. ضمن این‌که برخی از آنها اکنون به کارگردان‌ها مشاوره می‌دهند. به هر حال امروز جلوه‌های ویژه به‌عنوان یکی از حرفه‌های شناسنامه‌دار در سینما و بویژه یکی از ارکان اصلی سینمای دفاع مقدس شناخته می‌شود.

آقای پورهاجریان با تصویری که شما از جلوه‌های ویژه در ایران ترسیم کردید، می‌خواهم بدانم که ما در این حرفه بیشتر به تکنیک نیاز داریم یا تجهیزات؟

ببینید جلوه‌های ویژه را چند چیز شکل می‌دهد؛ برای این‌که قابل قبول باشد به نیروی انسانی علاقه‌مند، با سواد و توانمند نیاز دارد. دومین بحث، آموزش و به‌روزرسانی معلومات است که در این زمینه وضع ما صفر است یعنی هیچ مرجع و نهادی چه در بخش دولتی و چه بخش خصوصی تاکنون هیچ قدمی برای آموزش جلوه‌های ویژه بر نداشته است.

یعنی هیچ کدام از این لوازم و تجهیزات در کشور ما تولید نمی‌شود؟

نه تولید می‌شود و نه شناختی نسبت به آن وجود دارد. مسئولان باید به متخصصان جلوه‌های ویژه این اعتماد را داشته باشند و بودجه‌ای را به انجمن اختصاص بدهند تا بتواند اسباب کارش را تامین کند. بعد از نیروی انسانی و آموزش، وجود امکانات و تجهیزات فنی مهم است. مثلا در ایران ما وسیله آتش‌ساز نداریم و کسی هم از آن شناخت ندارد یا آگاهی لازم از مواد جلوه‌های ویژه وجود ندارد.

انفجاری که ما برای صحنه‌های فیلم‌های سینمای ایران به وجود می‌آوریم با مواد منفجره واقعی است یا از فشنگ‌های مشقی نظامی استفاده می‌کنیم، در حالی که همه اینها به شکل سینمایی و غیرواقعی‌اش هم وجود دارد که شما می‌توانید از آنجا گلوله مشقی و مواد بی‌خطر برای انفجار بخرید یا موادی که آتش سرد ایجاد می‌کند و بازیگر نمی‌سوزد.

ما در ایران با مواد واقعی داریم کار جلوه‌‌های ویژه انجام می‌دهیم که گرچه کار خطرناکی است، اما نشان از توانمندی متخصصان این حرفه هم هست و طبیعی است که این افراد اگر دارای امکانات سینمایی باشند می‌توانند کارهای بهتر و بزرگ‌تری انجام دهند. ضمن این‌که مثل صنایع دیگر در این بخش هم هر شش ماه امکانات و تجهیزات جدید و پیشرفته‌تری وارد بازار می‌شود. البته من به صنف خودمان هم در این زمینه نقد دارم. اگر برخی از همکاران ما حاضر نشوند که با امکانات موجود کار کنند مجبورند تجهیزات را وارد کنند.

آیا بدلکا‌ری هم جزو جلوه‌های ویژه محسوب می‌شود؟

بله، یکی از زیرمجموعه‌های آن به حساب می‌آید که در ساخت مجموعه‌های تلویزیونی خیلی به آن نیاز است تا بتوان سریال‌های جذابی برای مخاطبان ساخت. به‌طور کلی جلوه‌های ویژه می‌تواند به افزایش مخاطبان تلویزیون ما کمک کند.

در آثار جنگی بیشتر از جلوه‌های ویژه میدانی استفاده می‌شود یا از تکنیک‌های رایانه​ای؟

چون اهالی سینما درباره جلوه‌های رایانه​ای نسبت به جلوه‌های میدانی شناخت کمتری دارند کمتر سراغ این شاخه از جلوه‌های ویژه می‌روند و درواقع اعتماد کمتری به آن دارند، ولی امروزه جلوه‌های ویژه تصویری هم در حال اثبات خویش است و نسبت به گذشته وضع بهتری پیدا کرده است.

شما اشاره کردید که جلوه‌های ویژه در ایران به واسطه سینمای دفاع مقدس شکوفا شد، آیا ادامه حیاتش هم به این ژانر وابسته است یا نه؟

جلوه‌های ویژه با سینمای جنگ متولد شد و الان متخصصانش حضور دارند، دیگر نمی‌خواهد متولد شود، اکنون باید شکوفا شده و تکامل پیدا کند اما این تکامل، محتاج آموزش و حمایت است.

پیشنهاد من این است که چند نفر از متخصصان این رشته به کشورهای صاحب جلوه‌های ویژه اعزام شوند و آموزش ببینند و از تجربیات خود برای رشد جلوه‌های ویژه در داخل استفاده کنند. ضمن این‌که این مهارت و دانش باید در دانشگاه‌های سینمایی و هنری ما به‌عنوان واحد درسی تدریس شود. با این حال معتقدم بهره‌برداری از این صنعت بیش از همه موجب رشد و شکوفایی آن شده و خلاقیت‌های وطنی را افزایش می‌دهد. (ضمیمه قاب کوچک)