بزرگنمایی رسانه‌ای یا بی‌توجهی به میراث فرهنگی

زنان بیشتر در طبقه دوم مستقر می‌شدند تا بتوانند مراسم را تماشا کنند. از آنجا که بنا قدیمی بود به کمتر کسی اجازه می‌دادند به پشت‌بام برود، اما یک‌بار به بهانه فیلمبرداری به پشت‌بام رفتم؛ مراسم ابهت دیگری داشت. اگر مراسم و سوگواری و آیین نخل‌برداری در حسینیه‌های یزد را دیده باشید، می‌توانید تصور کنید چه می‌گویم، اما یک‌بار که برای مراسم به همان حسینیه رفتم دیدم بنای جدیدی جای آن را گرفته است؛ بنایی نوساز و شیک. مردم همه از حسینیه جدید می‌گفتند. مراسم شروع شد؛ همه چیز مثل سابق بود؛ اما چیزی کم داشت...

تخریب خانه‌های بافت تاریخی شیراز

تخریب بناهای تاریخی و قدیمی خبر تازه‌ای نیست. مثل زلزله که وقتی می‌آید تازه همه یادش می‌افتند و جلسات نقد و بررسی برگزار می‌کنند که اگر به فلان بخشنامه یا بهمان مقررات عمل می‌شد، شاهد چنین خساراتی نبودیم و پس از مدتی انگار همه‌چیز تمام می‌شود و این آخرین زلزله تاریخ بوده است. هر بار که بنای تاریخی تخریب می‌شود، صدای فعالان و دلسوزان میراث فرهنگی بلند می‌شود و مسئولان سازمان‌ها و نهادها برای توجیه خود در اذهان عمومی یکدیگر را مقصر اعلام می‌کنند. بنابراین اگر بشنویم عده‌ای چند بنا از بافت تاریخی شیراز را خراب کرده‌اند، شاید عجیب نباشد که آهی بکشیم و بگوییم حیف! اما مسأله تخریب بناهای بافت تاریخی شیراز نکته قابل توجهی دارد. نیت بیشتر آنان که بناهای تاریخی را خراب می‌کنند، دستیابی به منفعت و سود بیشتر است؛ اما حکایت کسانی ‌که نیت خیر دارند و به قصد توسعه و نوسازی بناهای مذهبی دست به تخریب بناهای تاریخی می‌زنند، مسأله را کمی پیچیده‌تر می‌کند. بافت تاریخی شیراز طعمه برج‌سازان و منفعت‌طلبان نشد؛ این چند بنای بافت تاریخی شیراز را برای توسعه طرحی که «بین‌الحرمین» نام دارد، فروریختند.

بر بافت تاریخی شیراز چه گذشت

دوشنبه بیست و چهارم شهریور، ساکنان محله‌ اسکندری ​ شیراز، محله‌ای پشت شاهچراغ با صدای لودرها از خواب بیدار شدند. مردم به کوچه و خیابان آمدند تا ببینند چه خبر شده که دیدند لودرها و بیل مکانیکی و ابزارآلات غول‌آسای عصر ماشین به جان خانه‌های قدیمی افتاده‌اند. طولی نمی‌کشد که دوستداران میراث فرهنگی و اعضای یگان حفاظت میراث فرهنگی خبردار می‌شوند و از هر گوشه شهر، خود را به محله اسکندری می‌رسانند. ماشین‌ها پنج خانه را با خاک یکسان کرده بودند و داشتند خانه تاریخی «پورنواب» را در هم می‌کوبیدند که دوستداران میراث فرهنگی شیراز مقابل لودرها خوابیدند.

علیرضا گل‌گلی، دبیر انجمن معماران ایران (طرح و شهر) که خود شب حادثه حضور داشت به ایسنا می‌گوید: «متأسفانه آن شب، پنج خانه قدیمی و تاریخی در ضلع شرقی شاهچراغ تخریب شد و ما فقط توانستیم یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین خانه‌های این محدوده یعنی خانه‌ تاریخی پورنواب را که متعلق به دوره زندیه بود، نجات دهیم، هرچند متأسفانه بخشی از آن تخریب شد.»​ خانه پورنواب متعلق به دختر فتحعلی‌شاه بوده با مساحتی حدود 2500 مترمربع. با وجود این​ در طول سال‌های گذشته به‌ دلیل تخریب‌هایی که انجام شده، فقط یک بخش 500 متری از آن باقی مانده بود، اما به همان هم رحم نکردند.

چرا خانه‌ها تخریب شدند؟

ظاهرا سال ١٣٧٣ قرار شد امامزاده شاهچراغ و علاءالدین حسین در طرحی با نام بین‌الحرمین، به هم متصل شود. از همان زمان تخریب بخشی از خانه‌های تاریخی شیراز هم آغاز می‌شود اما این بار نوبت محله اسکندری در قلب بافت دوره ایلخانی شهر تاریخی شیراز می‌رسد.

وقتی سلطانی‌فر دست به کار می‌شود

خبر تخریب خانه‌های بافت شیراز دهان به دهان می‌چرخد تا می‌رسد به خبرگزاری‌ها و روزنامه‌ها. مسئولان میراث فرهنگی سراسیمه می‌شوند. در رأس همه مسعود سلطانی‌فر، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، دست به قلم می‌شود و پنج نامه جداگانه به دفتر رهبر معظم انقلاب، وزیر کشور، دادستان کل کشور، استاندار فارس و تولیت آستان حرم احمد‌بن موسی‌(ع) می‌نویسد و خواستار توقف آنی تخریب بافت تاریخی شیراز می‌شود: «حسب اطلاعات واصله و بازدید کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس از بافت تاریخی اطراف مجموعه شاهچراغ، متأسفانه بخشی از بافت ارزشمند تاریخی برای الحاق به طرح بین‌الحرمین تخریب شده است.» سلطانی‌فر در این نامه تأکید می‌کند سازمان متبوعش حسب وظایف قانونی خود موضوع را از طریق مرجع قانونی در دست پیگیری دارد.​ سلطانی‌فر همچنین یک هیأت کارشناسی رسمی را به شیراز گسیل می‌دارد تا علت آسیب به بافت تاریخی شیراز را بررسی کنند. سیاوش صابری، مدیرکل دفتر محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی ساعت یک نیمه‌شب به کنار این خانه می‌رسد: «آن زمان یک لودر و کامیون در حال تخریب و بار زدن نخاله‌های ساختمانی بودند. آنها ادعا کردند شهرداری دستور این کار را داده است. همان زمان با دستور مقامات قضایی کار را متوقف کردیم و در جلسه‌ای که جمعه با مدیرکل راه و شهرسازی، فرماندار و دفتر فنی استاندار استان فارس داشتیم موضوع را متذکر شدیم و از آنها توضیح خواستیم، هرچند هیچ‌کدام از این نهادها مسئولیت تخریب را به عهده نگرفت.»

مقصر کیست؟

مسعود سلطانی‌فر در نامه‌اش اجرای هرگونه طرح توسعه و عمرانی در بافت تاریخی را به اخذ مجوز از مراجع قانونی، نظیر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شورای عالی معماری و شهرسازی و داشتن طرح مصوب منوط می‌داند.

محمدجواد عباباف، مدیرکل حراست سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور نیز انجام هرگونه تخریب و اجرای هر طرحی در محدوده‌های تاریخی شهرها را نیازمند استعلام رسمی از میراث فرهنگی اعلام می‌کند و می‌گوید: «درباره خانه پورنواب استعلامی انجام نشده است.» او در همان روزهای اولیه از تماس تلفنی با معاون اداره کل راه و شهرسازی استان فارس خبر داد. البته این مسئول از موضوع ابراز بی‌اطلاعی کرد و مسئولیت تخریب را متوجه مجموعه خود ندانست.

همچنین به گفته سیاوش صابری، طرح توسعه مجموعه‌های مذهبی براساس مطالعه تهیه می‌شود و سپس به تصویب مراجع عالی می‌رسد: «طرح توسعه حرم مطهر حضرت شاهچراغ(ع) تاکنون به تصویب سازمان میراث فرهنگی کشور نرسیده و اجرای آن باید برابر ضوابط سازمان میراث فرهنگی انجام شود و متضمن حفظ هویت تاریخی، فرهنگی و مذهبی شهر باشد.» او اشاره می‌کند که سازمان میراث فرهنگی به‌هیچ عنوان مخالف اجرای طرح توسعه حرم نیست، ولی به باور او، این طرح با توجه به حجم گسترده آن پس از طی مراحل مطالعاتی باید در شورای عالی معماری و شهرسازی تصویب شود که تاکنون چنین نشده است. او از شکایت میراث فرهنگی فارس از شهرداری و سازمان راه و شهرسازی به شعبه 21 بازپرسی عمومی و انقلاب شیراز خبر می‌دهد.

به گفته صابری، تخریب روز نخست در این مکان تاریخی توسط پیمانکار سازمان راه و شهرسازی انجام شده است: «آنها می‌خواستند مسیری برای رفت‌وآمد هیأت‌های عزاداری در بین‌الحرمین ایجاد کنند که برای این منظور مسیری با عرضی کوتاه کافی بود؛ اما چیزی که اکنون تخریب شده سه تا چهار برابر عرضی است که هیأت‌های عزاداری نیازمند آن بودند.»

با همه اینها، حجت‌الاسلام محسن اسماعیل‌پور، مدیر حوزه‌ تولیت آستان مقدس احمدی و محمدی(ع) شیراز اشاره می‌کند که برای طرح توسعه حرم، مصوبات و مجوزهای لازم گرفته شده است. او که از تخریب‌های اخیر در محدوده بافت تاریخی اطراف حرم اظهار بی‌اطلاعی می‌کند، می‌گوید: «حرم مطهر بهره‌بردار است و در امور اجرایی ورودی نداشته و ندارد. تصمیم‌ها درباره طرح توسعه‌ حرم در شورای توسعه‌ حرم گرفته می‌شود و رئیس این شورا هم استاندار فارس است.» او با بیان این‌که اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری فارس در شورای توسعه‌ حرم مطهر شاهچراغ(ع) عضو دارد، اعلام می‌کند: «بر این اساس میراث فرهنگی باید از تصمیم‌های این شورا اطلاع داشته باشد. تمام تصمیم‌هایی که در شورای توسعه حرم گرفته می‌شود، با حضور نماینده سازمان میراث فرهنگی صورت می‌گیرد.»

سیدمحمد احمدی، استاندار فارس نیز با بیان این‌که طرح بهسازی و نوسازی 1400 هکتار بافت فرسوده شیراز مصوبه دارد،‌ اشاره می‌کند که در این محدوده تعدادی خانه تاریخی وجود دارد که توسط میراث فرهنگی ثبت ملی شده و برخی دیگر شماره ثبت ندارد، اما ارزشمند و تاریخی‌ است. او معتقد است در جریان تخریب خانه‌ها میراث فرهنگی کم‌کاری کرده است: «اگر میراث فرهنگی پول بگذارد و این خانه‌ها مرمت بشود، مشکلات حل می‌شود، نه این‌که یک خانه به‌ صرف این‌که ارزشی یا میراثی است بدون متولی بماند و بشود بیغوله و محل تجمع معتادان و مشکلاتی ایجاد کند.»

احمدرضا دستغیب از نمایندگان مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی نیز اخبار تخریب بخشی از بافت تاریخی شیراز برای پروژه حرم تا حرم را بزرگنمایی می‌داند و می‌گوید: «تا الان برای ما این یقین وجود دارد که هیچ خانه ثبتی در آن منطقه تخریب نشده. البته ممکن است یک منزل قدیمی باشد، اما لزوما به این معنا نیست که جزو آثار ملی است، ضمن این‌که اگر خانه‌ای ارزش و اهمیت تاریخی داشته سوال این است که چرا طی سال‌های گذشته ثبت نشده است.»

از سوی دیگر، هوشنگ عشایری، مدیرکل راه و شهرسازی استان فارس با تأکید بر این‌که اداره متبوعش هیچ نقشی در این تخریب‌ها نداشته، درخصوص شکایت میراث فرهنگی فارس از اداره راه و شهرسازی فارس می‌گوید: «ما به لحاظ قانونی، دستگاه متولی طرح توسعه حرم محسوب می‌شویم و من به‌عنوان مدیر این مجموعه، به‌هیچ عنوان از دوستان میراث فرهنگی گلایه‌ای ندارم، چون به‌ لحاظ قانونی آنان باید از یک دستگاه شکایت می‌کردند تا پرونده‌ مفتوح و موضوع مشخص شود.»​ او با بیان این‌که طرح توسعه حرم مجوز دارد، بیان می‌کند: «خانه‌ تاریخی تخریب‌شده، توسط کارشناسان راه و شهرسازی شناسایی شده بود و در مصوبه شورای سیاستگذاری هم تخریب خانه‌های اطراف خانه مورد نظر بود، اما نمی‌دانم به چه دلیل گروهی که مشخص نیست، این اقدام را انجام داده است. خانه پورنواب قرار بود در آینده به موزه راه و شهرسازی فارس تبدیل شود.» برخی می‌گویند این خانه‌ها اگر ارزشمند بود، چرا میراث فرهنگی آنها را ثبت ملی نکرده است؟ صابری می‌گوید: «این اثر تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده بود، اما از نظر تاریخی و معماری دارای ارزش زیادی بود و شأن ثبت شدن داشت.»

راهکارهای مسئولان

جعفر قادری، نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی معتقد است در صورت تعامل تولیت آستان شاهچراغ و سازمان میراث فرهنگی، نه طرح توسعه شاهچراغ متوقف خواهد شد و نه آثار تاریخی شیراز تخریب می‌شود. به باور او، رسانه‌ای شدن و انعکاس این موضوع در رسانه‌ها در سطح ملی مشکلاتی برای کل استان در روند جذب سرمایه و کارهای توسعه ایجاد می‌کند: «نمایندگان شیراز هم قطعا به میراث فرهنگی و تولیت توصیه خواهند کرد مسائل را در جلسات حل کنند تا به بیرون درز نکند.»

دستغیب نیز معتقد است محدوده اطراف مکان‌های مذهبی در شیراز برای زائران و مجاوران ناامن است و دستگاه‌های ذی‌ربط باید تمهیدات لازم را در این زمینه بیندیشند تا امنیت زائران، مجاوران و گردشگران آن منطقه حفظ شود؛ چرا که به هر حال تعداد زیادی گردشگر از محورهای منتهی به حرم‌های مطهر استفاده می‌کنند و ضروری است مشکلات آنجا برطرف شود. او با تاکید بر لزوم هماهنگی بین دستگاه‌ها در مجموعه استانداری عنوان می‌کند: «مدیران دستگاه‌های مختلف باید با یکدیگر بحث و تبادل نظر و کارشناسان هم نظرات خود را مطرح کنند. ضرورتی ندارد موضوعی اینچنین و به این سرعت در یک جنجال و کشاکش رسانه‌ای قرار گیرد .» در نهایت، چهارشنبه گذشته در جلسه‌ای که با حضور سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی و معاونانش در این سازمان و مسئولان دولتی استان فارس درباره وضع بافت تاریخی شیراز تشکیل می‌شود، تمام دستگاه‌های شیراز مکلف شدند انجام هرگونه عملیات اجرایی در بافت تاریخی و ارزشمند این شهر را پس از تائید شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و شورای عالی معماری و شهرسازی اجرایی کنند .»

بناهایی که روح ندارد

چند سالی است حسینیه‌مان مثل سابق نیست؛ یک چیزی کم دارد. انگار دیگر روح ندارد،تاریخ ندارد،هویت ندارد. انگار دسته‌های عزاداری و مراسم تعزیه با این بنا غریبه‌اند اما مردم از حسینیه جدید می‌گویند که چقدر بزرگ است و نو؛ با حسینیه‌های دیگر شهرها مقایسه‌اش می‌کنند. یاد دوران کودکی می‌افتم که یکی از افتخاراتمان در هیأت طبل‌ جدیدمان بود که از طبل هیأت‌های دیگر بزرگ‌تر بود؛ ولی صدایش به اندازه طبل قدیمی نبود.

اما چرا مردم به تخریب بناهای تاریخی که جزوی از تاریخشان است اعتنایی نمی‌کنند؟ چرا فکر می‌کنند هر چیزی جدیدش خوب است؟ شاید مردم ما تاریخ نمی‌‌خواهند. اما انسان چیزی دارد به نام خودآگاهی که مختص انسان‌هاست. بخش اعظم این خودآگاهی را تاریخ تشکیل می‌دهد؛ این‌که فرد از دوران کودکی تا زمان حاضر خاطراتی دارد و می‌داند چه بر او گذشته است. شاید روزی انسان به جایی برسد که بتواند رباتی کاملا شبیه خودش بسازد؛ اما آن ربات یک چیزی کم دارد؛ خودآگاهی یا روح. بناهای جدیدی که بر خرابه‌های بناهای قدیمی ساخته می‌شوند حکم همان ربات را دارند؛ روح ندارند. یادمان باشد انسانی که از تاریخ خود می‌برد، هویت و خودآگاهی‌اش را به فراموشی می‌سپارد؛ هویت و خودآگاهی‌ای که لابه‌لای بناهای تاریخی و تاریخ سرزمین‌اش پنهان شده است.

کمیل انتظاری ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر