درمان هدفمند به کمک داروهای هوشمند

در حقیقت از یک دهه پیش در این حوزه مسیری ایجاد شده که موجب شده است نه تنها انسان‌ها بلکه انسان‌ها با اشیا و حتی خود اشیا هم بتوانند در بستر این فناوری با هم در تعامل باشند که در نهایت این مسیر به ورود محصولاتی با عنوان هوشمند به زندگی بشر منتهی شده است. این فناوری یعنی هوشمندی تا جایی پیش رفته است که همه ابزارها و محصولات پیرامونمان می‌توانند با کاربرانشان ارتباط برقرار کنند. حوزه بهداشت و درمان نیز از این قاعده مستثنا نبوده و ردپایی از هوشمندها در این حوزه دیده می‌شود. یکی از دستاوردهای زندگی هوشمند در حوزه بهداشت و درمان نسل جدیدی از داروهاست که پسوند هوشمندی را با خود به یدک می‌کشد. داروهای هوشمند و به طور کلی دارورسانی هدفمند از جمله موضوعاتی است که در سال‌های اخیر دانشمندان و محققان را در آزمایشگاه‌های دنیا به خود مشغول کرده است.

داروهایی که هوشمندند

در سال‌های اخیر با هدف بهینه‌سازی اثر درمانی داروهای موجود در بازار تلاش‌های گسترده‌ای از سوی دانشمندان انجام شده است. به گفته دکتر فاطمه اطیابی، عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه تهران، در حقیقت هدف اصلی این گروه از محققان این بوده که بتوان به روشی نوین و به دور از عوارض جانبی و اثرات ناخواسته مصرف داروها، بیماری‌ها را درمان کرد. به این ترتیب مصرف داروها برای بیمار تسهیل شده و دیگر به مراقبت خاص یا روش‌های درمانی پیچیده و تهاجمی نیازی نیست؛ البته جنبه اقتصادی داروها و مقرون به صرفه بودن آنها نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

دکتر اطیابی در گفت‌وگو با جام جم ضمن تاکید بر موثر بودن داروهای جدید در مقایسه با داروهای قبلی افزود: نکته مهم در مورد داروهای کنونی این است که خود دارو به تنهایی اثرات درمانی خوبی دارد، ولی از آنجا که بعد از مصرف، دارو درهمه بدن پخش شده و به قسمت‌های مختلف بدن می‌رود باید مقدار زیادی دارو مصرف شود تا به مقدار مورد نیاز درمان در محل اثر در دسترس قرار گیرد و از طرف دیگر توزیع دارو در همه بدن باعث بروز اثرات ناخواسته در بدن می‌شود، بنابراین درمانگر را از اهداف درمانی دور می‌کند.

وی در پاسخ به این که کدام گروه از داروها به علت داشتن عوارض ناخواسته در روند درمان اختلال ایجاد می‌کنند، این طور توضیح می‌دهد: یکی از مثال‌های خوب این موضوع داروهای ضدسرطان است که به خودی خود خاصیت از بین بردن تومور را دارند، ولی پیش از این که به تومور رسیده و آن را از بین ببرند مشکلات متعددی ایجاد کرده و باعث از بین رفتن و آسیب دیدگی بافت‌ها و سلول‌های سالم نیز می‌شوند، بر همین اساس نتوانسته‌ایم در درمان بسیاری از سرطان‌ها موفق باشیم و در مواردی بیمار به جای این‌که در اثر بیماری با مشکل مواجه شود در اثر عوارض دارو باید با مشکلاتی دست و پنجه نرم کند.

دارورسانی به کمک پیک‌های دارویی

یکی از تلاش‌های مهم برای رفع کاستی‌ها و محدودیت‌ها موجود در این حوزه، طراحی و ساخت داروهایی است که اصطلاحا آنها را داروهای هوشمند و هدفمند می‌نامند. به گفته دکتر اطیابی ویژگی منحصر به فرد این دارو‌ها این است که قابلیت پیدا کردن محل اثر خود در بدن را داشته و بدون وارد شدن به بافت‌های سالم و آسیب رساندن به آنها به محل اثر خود رفته و درمان را انجام می‌دهند. فعالیت این داروها مانند این است که بتوانیم به بسته حاوی دارو یا حامل دارو نشانی بدهیم و آن هم مانند پیک دارویی عمل کرده و دارو را به نشانی مورد نظر برساند و آنجا تحویل دهد. در این شرایط عوارض جانبی دارو کم و گاهی به طور کامل حذف می‌شود و علاوه بر این مقدار مصرفی دارو هم کمتر خواهد بود.

این عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه تهران درباره روش هوشمندسازی داروها می‌گوید: برای تولید داروهای هوشمند یا به عبارت دیگر داروهای هدفمند از روش‌ها و فناوری‌های متعددی استفاده شده است. یکی از جوان‌ترین روش‌های بکار گرفته شده استفاده از نانوفناوری است که امید دسترسی به این داروها را افزایش داده و به واقعیت نزدیک کرده است، چنانچه تعداد محدودی از این داروها اکنون وارد بازار دارویی جهان شده است. اساس هوشمندی این داروها حساس بودن آنها نسبت به تغییراتی است که متعاقب بیماری در بدن ایجاد می‌شود. اگر این داروها در شرایط عادی مصرف شود یا فرد سالم آنها را مصرف کند هیچ اثری ندارد، زیرا ماده موثر در دارو از حامل خود جدا نمی‌شود و به عبارت دیگر در دسترس بدن قرار نمی‌گیرد، ولی به محض این‌که تغییری در بدن ایجاد شود مثلا در شرایطی که قندخون بالا برود یا سطح اوره در بدن افزایش پیدا کند یا هرتغییر دیگری مانند افزایش دمای بدن ایجاد شود، دارو از حامل خود جدا می‌شود و می‌تواند در اختیار بدن قرار گیرد. در واقع این حامل داروست که می‌تواند قرص، کپسول، تزریقی یا هر شکل دارویی دیگر باشد، نسبت به تغییرات ایجاد شده در بدن حساس بوده و به محض بروز عواملی که بدن را از شرایط طبیعی خارج می‌کند، دارو را رها کرده و در اختیار بدن قرار می‌دهد.

دکتر اطیابی درپاسخ به این که آیا مصرف داروهای هوشمند هم می‌تواند برای بدن عوارضی به همراه داشته باشد، این طور توضیح می‌دهد: این داروها عوارض جانبی داروهای موجود را نخواهد داشت، برای مثال مصرف این داروها هرگز باعث کاهش قند خون در حد پایین تراز مقدار طبیعی در بیمار دیابتی نخواهد شد، زیرا دارویی که تحت عنوان داروی هوشمند از آن نام برده می‌شود فقط به افزایش قند خون حساس است. از داروهای هوشمندی که به تغییرات بدن حساس هستند، می‌توان به شکل‌های دارویی اشاره کرد که در صورت تغییر دمای بدن یا بروز تب فعال شده و داروهای ضد تب را در اختیار سلول‌ها قرار می‌دهد، بنابراین حضور دارو به تنهایی در بدن مضر نخواهد بود و این تغییرات ایجاد شده در بدن است که به اثرگذاری دارو در بدن منجر می‌شود. روش دیگر هدفمند کردن داروها این است که حرکت دارو در بدن از خارج بدن کنترل شود. برای مثال با یک آهن ربا می‌توان دارویی را که خاصیت مغناطیسی دارد به محل اثرش هدایت کرد. این داروها قطعا در بخش‌های سالم بدن اثرات ناخواسته و جانبی نخواهد گذاشت.

پیش به سوی بافت هدف

روش پیشرفته تری که برای هوشمند کردن دارورسانی به بدن وجود دارد از بین بردن عامل اصلی تولید بیماری است. به گفته دکتر اطیابی، در این شرایط می‌توان با تجویز دارو، ژن علت بروز بیماری را هدف قرار داد یا ژن معیوب را از کار انداخت. شناسایی بافت هدف از دیگر روش‌هایی است که برای هدفمندسازی داروها یا به اصطلاح هوشمندسازی دارو‌ها می‌توان مورد استفاده قرار داد. این دارو باید به قسمت خاصی از بدن برسد که همان بافت هدف است. در خلقت بافت‌های مختلف بدن با وجود شباهت‌های بسیاری که در ساختمان اصلی آنها وجود دارد، تفاوت‌هایی نیز پیش‌بینی شده است که این تفاوت‌ها باعث ایجاد عملکرد متفاوت در هر بافت می‌شود و بر این اساس هر بافتی به انجام عملکرد و وظیفه اختصاصی خود قادرخواهد بود. با شناسایی این تفاوت‌ها می‌توان سیستم دارورسانی را متوجه آن کرد. برای مثال مواد موجود در سطح سلول‌های هربافت می‌تواند علامت خوبی برای نشانی دادن و رسیدن دارو به بافت مورد نظر یا بافت هدف باشد.سیستم دارورسانی به گونه‌ای هوشمند ساخته می‌شود که در شرایط مواجهه با آن ماده خاص که در سطح سلول‌ها وجود دارد به آن متصل شود و دارو را در آن ناحیه آزاد کند؛ این ویژگی فرصت انجام عملکرد را در اختیار دارو قرار می‌دهد. به این ترتیب برای ساخت این گروه از داروهای هوشمند می‌توان یک پروتئین در سطح سلول را به عنوان هدف شناسایی کرد و ماده‌ای روی سیستم دارورسانی چسباند که قابلیت اتصال به این پروتئین را داشته باشد. عملکرد این دارو شبیه فعالیتی مانند اتصال آنتی‌ژن و آنتی‌بادی است که در واقع می‌توان گفت در اصل شبیه اتصال کلید و قفل است و اختصاصی عمل می‌کند. شکل دارویی که به این صورت هدفمند شده است در کل بدن حرکت می‌کند، ولی داروی خود را آزاد نمی‌کند و به محض مواجهه با بافت یا توموری که دارای پروتئینی تعریف شده باشد به آن متصل شده و دارویی که برای بافت‌های سالم مانند سمی کشنده است آزاد کرده و باعث انهدام آن می‌شود.

همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین روش‌هایی که در سال‌های اخیر مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است، وارد کردن نانوفناوری در فرآیند تولید دارو است. با استفاده از این فناوری کفایت داروها، هوشمندی و پایداری و بسیاری از خصوصیات داروها بهینه شده و آینده روشنی را برای بازار دارویی جهان رقم می‌زند.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش

ژن‌درمانی به کمک داروهای هوشمند

یکی از دستاوردهای مهم در زمینه طراحی داروهای هوشمند، ژن‌درمانی است. با یک مثال ساده این دستاورد را این گونه می‌توان توضیح داد که برای مثال اگر در یک بیماری بتوان ژنی که در ایجاد سرطان موثر است و فرمان تکثیر را به سلول می‌دهد شناسایی کرد به این ترتیب می‌توان در گام بعدی با استفاده از ساختارهایی که توانایی رسیدن به بافت هدف را دارند به سلول رسیده و آن ژن را خاموش کرد. بر این اساس فعالیت ژنی که در تکثیر سلولی و سرطانی شدن آنها نقش‌آفرینی می‌کند متوقف شده و جلوی پیشروی بیماری گرفته می‌شود. یکی از ویژگی‌های اختصاصی ساختارهای هوشمند طراحی شده این است که می‌توانند همزمان دو دارو یا یک ژن و دارو را با خود حمل کرده و به بافت هدف برسانند. در این شرایط میزان سمیت داروها کاهش یافته و دو دارو می‌توانند اثرات یکدیگر را تشدید کنند. این ویژگی نه تنها برای بیمار منافعی را به همراه دارد بلکه برای پزشک نیز تجویز این داروها راحت‌تر خواهد بود. درمان و ردیابی بیماری از دیگر حوزه‌هایی است که داروهای هوشمند می‌توانند در آن نقش‌آفرینی کنند. یکی از دیگر اهداف مورد نظر در طراحی داروهای هوشمند نوین، همراه کردن دارو با ماده ردیاب است به این معنی که همزمان با مصرف دارو از مسیر حرکت دارو و حتی روند پیشرفت درمان تصویربرداری شود. این داروها نه تنها در درمان و کنترل درمان مفید هستند بلکه در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. محققان و پژوهشگران کشور امیدوارند در آینده‌ای نزدیک بتوان این داروها را به بازار دارویی کشور وارد و به کمک آنها مشکلات اساسی در روند درمان بیماری‌ها را مرتفع کرد و به این ترتیب محدودیت‌ها و مشکلات کنونی در این مسیر را از میان برداشت.

ایلیا امیری‌ /‌ جام‌جم