رنگین‌کمان سینما در آسمان آبی یار

برادران لومیر و توماس آلوا ادیسون و همه آن کسانی که سهمی عمده و بسزا در اختراع سینما داشتند، دست بالا به این مقوله به عنوان یک سرگرمی همه فهم و جهانی فکر می‌کردند و پیش‌بینی‌شان این بود که از کنار آن می‌توانند به سودها و موفقیت‌های مالی فراوانی هم دست یابند. در واقعیت هم همین اتفاق افتاد و آنها نخستین افرادی بودند که چرخ این هنر ـ صنعت را به حرکت درآوردند و آن را به عنوان یک پدیده شگفت‌انگیز و جادویی اجتماعی به ثبت رساندند.

ولی از جایی به بعد و خیلی سریع، ابعاد هنری و اقتصادی سینما در برابر مقوله فرهنگ و فرهنگسازی رنگ باخت یا به عبارت دیگر به عنوان ابزارها و بازوهای طرح مسائل و بده بستان فرهنگی مورداستفاده قرار گرفت. این روند با رونق گرفتن سینما شکل جدی‌تری به خود گرفت و با تاسیس شرکت‌‌ها و اتحادیه‌های مختلف فیلمسازی اتاق فکرهایی در هالیوود و اروپا به وجود آمد که در آن برای هر حرکتی برنامه‌ریزی شده بود.

گرچه ظاهرا هر فیلمسازی مستقل کار خودش را می‌کرد و اثر خودش را می‌ساخت، اما درواقع به دلیل این‌که بیشتر کارگردانان تحت سلطه نظامی استودیویی فعالیت می‌کردند فیلم‌ها‌ دارای خط مشی و مسیر و حال و هوای بخصوصی بودند. شرکت‌های هالیوودی با پی بردن به قدرت تاثیرگذاری بی‌مثال و بالای سینما، فرهنگ آمریکایی را از طریق موزیکال‌های پرزرق و برق و آثار عاشقانه و ژانرهای دیگر به همه دنیا صادر می‌کردند و به خورد مردم می‌دادند. آنها حتی با ژانر وسترن، تاریخی جعلی ساختند و مهم‌تر از آن توانستند آن را به عنوان یک باور به جهان القا کنند. البته این فیلم‌ها‌ چنان ماهرانه و استادانه ساخته می‌شد و می‌شود که مفاهیم موردنظر و مباحث فرهنگی دلخواهشان را در بهترین و جذاب‌ترین شکل به مخاطب منتقل می‌کنند. بخش زیادی از فیلم‌ها‌ی محبوب و موردعلاقه مردم جهان را آثار هالیوودی و غربی تشکیل می‌دهد که انصافا بسیاری از آنها با ظرافت و هوشمندانه ساخته شده‌ است. در این قسمت منظور نگارنده صرفا فیلم‌ها‌یی نیست که جهتگیرانه و با قصد و غرض عنادورزانه ساخته شده‌اند، بلکه اشاره‌ام به فیلم‌ها‌ی شاخص تاریخ سینمای جهان است.

اما نقطه تاریک ماجرا که اتفاقا مربوط به سال‌های اخیر است چربش مواضع سیاسی غرب و هالیوود در تولید آثاری هدفمند و تخریب‌گرایانه است. سوءاستفاده سران سینمایی غرب از اعتماد مخاطبان جهانی که طی سال‌ها و با ساخت فیلم‌ها‌یی هنری و شاخص جذب آنها شده‌اند، به قدری غیرعادلانه و غیرمنصفانه است که جایی برای دفاع باقی نمی‌گذارد. تولید فیلم‌ها‌ی ضداسلامی و ضدایرانی که هرساله در دستور کار هالیوود قرار می‌گیرد مستقیم فرهنگ و باورهای این سرزمین را نشانه رفته است.

متاسفانه ما هم همواره به جای فعالیت موثر و مستمر در این زمینه، دست روی دست می‌گذاریم تا فیلم‌هایی مثل «300»، «گلاب» و «آرگو» ساخته شود تا مراتب اعتراض خود را با بیانیه‌ها و برپایی همایش‌هایی به گوش جهانیان برسانیم یا درنهایت در اقدامی عجولانه خبر از تولید فیلمی برای مقابله با این اثر خصمانه می‌دهیم که خیلی زود هم به دلیل نبود ابزار و بسترهای مناسب و مهم‌تر از آن فکر اصولی به دست فراموشی سپرده می‌شود. در حالی‌که بحث فرهنگ و هنر همواره در نظام اسلامی از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و مسئولان، مدیران و خود فرهنگیان و هنرمندان همیشه به نقش تعیین‌کننده آن اذعان دارند و خواهان توجه جدی به آن هستند. اما چرا هیچ‌وقت خودمان آغازکننده حرکت و جریانی برای حفظ ارزش‌ها و دستاوردهایمان نیستیم و فقط درصورت تهاجم فرهنگی و بی‌حرمتی هالیوود و غرب به فکر مقابله و پاسخگویی برمی‌آییم؟

البته حتما که در همه این سال‌های انقلاب اسلامی تلاش‌های بسیاری در این زمینه صورت گرفته و آثار ماندگاری نیز تولید شده، اما هنوز نتوانسته نیمی از آنچه را از سر گذرانده و دستاوردهایی را که به دست آورده‌ایم، نشان دهد.

بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حتی در شرایط حساس مبارزه و روزهای انقلابی نیز به تاثیرات فرهنگی و هنری بی‌اعتنا نبودند و در کوچک‌ترین فرصتی درباره نقش غیرقابل انکار آن سخن می‌گفتند. آن سخنرانی تاریخی حضرت امام(ره) هنگام بازگشت پیروزمندانه‌شان، حاوی نکات و راهکارهای ارزشمندی درباره همه زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود. تعیین تکلیف و اظهارنظر صریح ایشان درباره ابزارهای فرهنگ و هنر همچون سینما و رادیو و تلویزیون از توجه ویژه به این مقوله نشان داشت.

امام خمینی(ره) در آن روز بخصوص فرمودند: ما با سینما مخالف نیستیم. ما با مرکز فحشا مخالفیم. ما با رادیو مخالف نیستیم. ما با فحشا مخالفیم. ما با تلویزیون مخالف نیستیم. ما با آن چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگهداشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ماست، مخالف هستیم.

ایشان در همان سخنرانی معروف ادامه می‌دهند: سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم و در خدمت تربیت این مردم باشد.

امام در سال‌های پیروزی انقلاب نیز به طور مستقیم از نقش موثر و سازنده سینما صحبت کردند که سخنرانی ایشان در بیست و هفتم اسفند 60 تنها یکی از نمونه‌های آن است: اگر فیلمی که شما نشان می‏دهید سازنده باشد در سراسر کشور سازندگی دارد و اگر یک فیلم خدای نخواسته انحرافی هم باشد در سراسر کشور نقش دارد. کارشناس‌ها باید در این مورد تامل کنند تا این‌که فیلم، اثر صحیحی مناسب با جمهوری اسلامی و با مصالح اسلام و کشور باشد.

رهبر معظم انقلاب هم همواره توجه ویژه‌ای به مقوله فرهنگ و هنر داشته و دارند و به سبب اشراف و علاقه، مسائل حوزه‌های مختلف در این زمینه را با دقت دنبال می‌کنند. نامگذاری امسال به نام اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی از سوی ایشان نشان می‌دهد رهبری تا چه اندازه برای مقوله فرهنگ ارزش قائلند و اهمیت آن را کم از اقتصاد نمی‌دانند.

از عنایت رهبری به بحث فرهنگ و هنر، نمونه‌های فراوان مکتوب و شفاهی وجود دارد و ایشان طی سال‌ها رهنمودها و پیشنهادهای ویژه و سازنده‌ای به اهالی شاخه‌های مختلف فرهنگی بویژه سینماگران داشته‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار هنرمندان و دست‌اندرکاران امور فرهنگی و هنری با ایشان در سال 73 بیان کردند: فیلم و سینما، وسیله‌ای بلیغ و تبیین‌کننده‌ای رسا برای ارائه برترین حقایق عالم یعنی حقیقت دین به شمار می‌رود و برای این منظور دست‌اندرکاران امور سینمایی باید بر توانایی‌های خود بیفزایند.

رهبری سال 85 نیز خطاب به کارگردانان سینما کلید پیشرفت کشور را به میزان زیادی در دست سینماگران دانستند و افزودند: دست‌اندرکاران هنر فاخر سینما باتوجه به تاثیرگذاری و جهت‌دهی این هنر می‌توانند با تولیدات خود روح امید، شوق پیشرفت، انگیزه کار و تلاش، اعتماد به نفس و اعتقاد به ارزش‌های اسلامی و ملی را در جامعه ترویج و سهم بزرگ خود را در پیشرفت و تعالی کشور ایفا کنند.

ایشان در همان دیدار هنر مهم و بسیار برجسته سینما را برای کشور یک نیاز و ضرورت خواندند و فرمودند: هنر سینما بلاشک یک هنر برتر، پیچیده، پیشرفته و عالی است. یک روایتگر کاملا مسلط که هیچ روایتگری تاکنون در بین این شیوه‌های هنری روایت یک واقعیت و یک حقیقت، تا امروز به این کارآمدی نیامده است.

نظرات و پیشنهادهای رهبری درخصوص تولید فیلم‌ها که در طول سال‌ها بیان شده بتازگی در قالب نموداری مختصر و مفید طراحی شده که می‌تواند راهگشای فیلمسازان و دست‌اندرکاران هنر ـ صنعت سینما در کشور باشد و انتظار می‌رود باتوجه به این دقت نظر ایشان و همچنین حساسیت همیشگی حضرت امام(ره) در این زمینه، سینماگران آستین همت بالا بزنند و آثاری خلق کنند که ضمن رعایت نکته‌های سازنده این نمودار سهم ویژه‌ای در فرهنگسازی و اشاعه و صدور فرهنگ ایرانی ـ اسلامی به جهان و مقابله و دفع تهاجم فرهنگی و عنادورزی غرب داشته باشد.

دفاع مقدس، آزادگان و جنگ تحمیلی، نماز، عدالت، سبک زندگی، دشمن‌شناسی، تاریخ انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی، فلسطین، سیره اهل‌بیت(ع) و سینمای دینی از جمله موضوعاتی است که رهبر معظم انقلاب همواره تاکیدات ویژه‌ای روی آنها برای تولید فیلم‌ها داشته‌اند.

* ساخت فیلم‌هایی در زمینه دفاع مقدس تقریبا همزمان با جنگ تحمیلی آغاز شد و به مرور شدت گرفت و رفته رفته گونه‌ای از ژانر جنگی را به نام فیلم‌های دفاع مقدسی به وجود آورد.

آثار اولیه‌ای که دراین خصوص ساخته شد، فیلم‌ها‌یی صرفا مهیج و به شیوه فیلم‌ها‌ی اکشن هالیوودی و غربی بود، اما بتدریج فیلم‌های دفاع مقدسی راه خود را از آثار جنگی متعارف جدا کرد و با متمرکز شدن بر ارزش‌های دفاع مقدس، خصلت‌های والای انسانی رزمندگان ما را هم به تصویر کشید. ایثار، مقاومت، شوق شهادت، شجاعت، صداقت، اخلاص و صفا و تدبیر از جمله مضامین و مفاهیمی هستند که بکرات در فیلم‌ها‌ی دفاع مقدسی شاهد آن بوده‌ایم.

ژانر وطنی دفاع مقدس به واسطه تولید فیلم‌ها‌یی شاخص و فعالیت کارگردان‌هایی چون ابراهیم حاتمی‌کیا، رسول ملاقلی‌پور، جمال شورجه و کمال تبریزی و دیگران به جایگاه تثبیت شده و قابل اعتنایی در سینمای ایران رسید. سال‌های پس از جنگ هم این گونه ترکیبی شد از آثار حماسی و فیلم‌ها‌یی که یا تبعات اجتماعی جنگ را بستر روایت قصه قرار می‌دادند یا به طور غیر‌مستقیم ارتباط زندگی مردم را با مقوله جنگ و دفاع به تصویر می‌کشیدند.

اما از دهه 80 این گونه سینمایی به دلایل مختلف از رونق افتاد و آثار ساخته شده از لحاظ کمی و کیفی به جز استثنائاتی انگشت شمار در سطح فیلم‌ها‌ی شاخص گذشته نبود. درحالی که با فاصله گرفتن از دوران جنگ تحمیلی اتفاقا به بازگویی دوباره آن رشادت‌ها و جانفشانی‌ها برای نسل‌های جدیدتر نیاز است. مدام رهبری نیز بر همین موضوع تاکید دارند و ایشان با توصیه به فیلمسازان قصد دارند میراث جاودانه و مقدس مظلومیت و ایستادگی یک ملت در حافظه تاریخی مردم فراموش نشود و جاودانه بماند.

رهبر معظم انقلاب در جایی ارزش فعالیت در این زمینه را کم از تلاش رزمندگان اسلام ندانستند و فرمودند: کسانی که امروز مشغول کار و فعالیت در عرصه فیلم‌هایی با مضامین انقلابی و دفاع مقدس هستند، واقعا در حال جهادند.

خوشبختانه توصیه‌های رهبری باعث موج تازه‌ای از فعالیت‌های موثر در تلویزیون و سینما شده که ساخت فیلم‌ها‌ی موفق و ماندگاری چون «چ» و «شیار 143» را می‌توان حاصل لبیک گفتن به بیانات ایشان دانست و فیلمسازان متعهدی چون حاتمی کیا و آبیار با عشق و علاقه و احساس دین و وظیفه، آثاری ساختند که گوشه‌ای از دریای بیکران معرفت و ارزش‌های والای میهنمان را به تصویر کشید.

رهبری پس از تماشای شیار 143 بیان کردند: ما تا 50 سال دیگر هم باید با موضوع دفاع مقدس فیلم بسازیم تا اینها را تبیین کنیم. عده‌ای با ورود به سینما همراه با دفاع مقدس مخالفند؛ اینها چه فکر می‌کنند. صد سال از جنگ جهانی می‌گذرد، اما هنوز آمریکا دارد فیلم جنگی می‌سازد.

* نماز به عنوان یکی از فروع دین و نشانه‌ای بارز از پرستش پروردگار، از جمله موضوعات مهم و توصیه‌شده رهبری برای پرداختن در قالب فیلم و سریال است. ارائه و تبلیغ چهره‌ای زیبا از نماز و به تصویرکشیدن جلوه‌های درخشان این بهترین عبادت بشری، کمترین انتظار و توقعی است که از فیلمسازان ایرانی و مسلمان می‌رود.

فیلم و مجموعه‌های مذهبی که برپایه شخصیت بزرگان دین ساخته می‌شود، بنا به ساختارش حتما حاوی صحنه‌های نماز است که نمونه‌های زیادی هم از آن وجود دارد و در آثار اجتماعی و معاصر هم هرازگاهی سکانس‌هایی از عبادت شخصیت‌های اصلی نشان داده می‌شود. باوجود صحنه‌های درخشان نماز در آثار نمایشی باز هم می‌توان با فکر و اجرایی درست تصویری دلپذیر، شایسته و ماندگارتر از نماز را نشان داد و آنها را به یکی از بهترین سکانس‌های تاریخ سینمای ایران تبدیل کرد. فیلم «سربه مهر» شاید تا اینجا تنها و بهترین نمونه از پرداختن مستقیم به موضوع نماز باشد.

* اسلام، دین عدل و عدالت است و ما شخصیت‌های بزرگ و برجسته‌ای چون حضرت علی‌(ع) داریم که مظهر عدالتخواهی هستند. روایت نمایشی چنین مضمون والایی هم می‌تواند در قالب آثاری مذهبی مثل سریال ماندگار «امام علی(ع)» خودش را به طور مستقیم نشان دهد و هم در دل آثار اجتماعی معاصر ظهور و بروز کند. ولی همچنان و تا همیشه انتشار فرهنگ عدالتخواهی می‌تواند دستمایه تولید آثار خوب قرار بگیرد. درباره اهمیت پرداختن به این موضوع همین بس که جهان چشم انتظار دادخواهی و اجرای عدالت از سوی منجی عالم بشریت است.

* سبک زندگی نیز که یکی از وجوه بارز فرهنگی یک ملت است، همواره مورد مناقشه و بحث بوده و هرکدام از فیلمسازان خوانش خود را از این وضعیت داشته‌اند. گاهی پرداختن به یک شیوه زندگی و طبقه اجتماعی مورد تائید تماشاگران و منتقدان نبوده و آنها آن را دغدغه همه مردم نمی‌دانسته‌اند. البته به دلیل تنوع سلیقه‌ها و تکثر آثار سینمای ما درباره هر طبقه و هر شیوه زندگی فیلم ساخته و می‌سازد. با این حال تاکید رهبر انقلاب روی اشاعه فرهنگ درست ایرانی ـ اسلامی و زنده کردن روابط ارزشمند و سازنده و مضامینی چون نشر فرهنگ قرآنی کار و احیای احساس مسئولیت است.

* وقتی فیلم‌ها‌ی یکسونگرانه و مغرضانه غرب و هالیوود به طور مشخص و واضح اسلام و مسلمانان را به عنوان دشمن و تروریست معرفی می‌کنند و شمشیر را از رو بسته‌اند، چرا ما در آثار نمایشی‌مان از مشخص‌کردن مواضع و نشان دادن دشمن به طرز آشکار طفره می‌رویم؟ با این که نمونه‌های تلویزیونی و سینمایی در این باره داشته‌ایم، اما به نظر می‌رسد در برهه حساس کنونی نیاز بیشتری به بحث دشمن شناسی در آثار هنری وجود دارد و می‌توان از تاثیرگذاری و نقش بسزای آن برای دفع حملات همه جانبه دشمن بهره برد.

* همه دستاوردهایی که کشور ما الان از آن برخوردار است از برکت انقلاب شکوهمند اسلامی ایران است. پس چرا سینمای ما نباید سیر پیشرفت‌ها و مصادیق فداکاری ملت ایران در همه این 34 سال را در قالب فیلم‌ها‌ و مجموعه‌هایی جذاب و تماشایی به رخ بکشد؟ کما این‌که در همه سال‌ها این کار را هم کرده است و می‌توان اثرات مثبت و سازنده و حضور پررنگ انقلاب را در بیشتر آثار نمایشی ایران پس از انقلاب سراغ گرفت. ولی از آنجا که انسان دوست دارد خاطرات خوش گذشته و افتخاراتش را همواره مرور کند، خوب است سینما و تلویزیون ما هم آلبوم پرافتخار انقلاب را همیشه ورق بزند.

* موضوع فلسطین و بیداری اسلامی هم همیشه جزو دغدغه‌های فیلمسازان ما بوده و آنها از هر فرصتی برای پرداختن به جنایات رژیم صهیونیستی و سایر حکومت‌های زورگو استفاده می‌کنند و مظلومیت مردم فلسطین و دیگر ستمدیده‌های منطقه و جهان را به تصویر می‌کشند. رسانه قدرتمند سینما می‌تواند نقش بسزایی در رسوایی دیکتاتوری‌ها و رفتارهای غیرانسانی و جنگ‌طلبانه داشته باشد؛ بنابراین نباید بسادگی از این مدیوم بشدت تاثیرگذار چشم‌پوشی کرد.

* سیره اهل‌بیت(ع) نیز که در قرآن و روایات متعدد به آن اشاره شده، وقتی به ساحت تصویر درمی‌آید و با هنر نمایش ترکیب می‌شود، جلوه ماندگارتر و تاثیرگذارتری پیدا می‌کند. سینمای دینی مصداق بارز این روند است که ما نمونه‌های درخشان سینمایی و تلویزیونی درخشانی در این مورد داریم. با این همه هنوز شخصیت‌های دینی و مذهبی فراوانی داریم که زندگی و آثار گرانبهایشان به فیلم و سریال برگردانده نشده است و سینماگران باید همت مضاعفی در این زمینه به خرج دهند. بجز سرفصل‌های مذکور رهبری، رهنمودهای دیگری نیز در باب تولید آثار سینمایی دارند که انتقاد واقعی و سازنده، تقویت روحیه مسئولیت‌شناسی مردم، پرهیز از سیاه‌نمایی و نگاه امیدوارانه به آینده بخشی از این توصیه‌ها و پیشنهادهای ارزشمند است.

امید است مدیران سینمایی و سینماگران همچون همیشه دغدغه‌مند و متعهدانه در راستای اهداف نظام و ارزش‌ها گام بردارند و با بهره‌گیری از داستان و فیلمنامه‌هایی منسجم و جذاب به رهنمودهای دلسوزانه رهبر فرزانه انقلاب جامه عمل بپوشانند و با بهره‌گیری از هنر سینما و تولید آثار ماندگار کشور را به آن پیشرفت مطلوب موردنظر برسانند.

بامداد محمدی‌ /‌ جام‌جم