پهلوانان نمی‌میرند

سفر دل

حمید ابراهیمی، مدیر طرح و برنامه شبکه مستند که همراه ندا عابد، مدیر روابط عمومی شبکه مستند در پشت صحنه این کار حضور یافته درباره شکل‌گیری این مجموعه در شبکه مستند سیما می‌گوید: داریوش یاری در گذشته چند مجموعه خیلی خوب مانند اهل سور، اهل سوگ و اهل ایمان برای شبکه مستند ساخته که هم در جشنواره‌های سیما برگزیده شده و هم مورد استقبال مخاطبان سیما قرار گرفته است. به نظر می‌رسد با توجه به سابقه یاری، اهل فتوت نیز این‌گونه خواهد بود. این مجموعه ابتدا قرار بود در ده قسمت 30 دقیقه‌ای ساخته شود اما تلاش شد تعداد قسمت‌ها کم شده و بر زمان هر قسمت اضافه شود تا مخاطب نیز تمرکز بیشتری بر موضوعات مختلف مجموعه داشته باشد. شک ندارم اهل فتوت از افتخارات شبکه مستند خواهد بود و امیدوارم بیننده‌ها نیز از دیدن آن لذت ببرند.

ابراهیمی درباره تاریخ پخش این مجموعه هم می‌گوید: هنوز به طور دقیق نمی‌توان درباره زمان پخش مجموعه صحبت کرد اما قطعا اهل فتوت امسال پخش خواهد شد و البته با توجه به مضامین آن ممکن است در عید نوروز نیز تکرار شود.

داریوش یاری، تهیه‌کننده و کارگردان مجموعه اهل فتوت که تاکنون مجموعه‌های مستند و داستانی بسیاری برای تلویزیون ساخته است در گوشه لوکیشن زیرزمین و پس از ضبط سکانسی از کار به گرمی از ما استقبال می‌کند و روند کار را از ابتدا تا امروز توضیح می‌دهد و می‌گوید: مجموعه آئین‌های جوانمردی که احتمالا با نام اهل فتوت از شبکه مستند سیما پخش خواهد شد مجموعه‌ای است که قرار است در شش قسمت 50 دقیقه‌ای آیین‌های جوانمردی را در ایران از آغاز تا امروز به تصویر بکشد.

تصویربرداری این کار اوایل مرداد شروع شده است. برای ضبط کار ابتدا اول به مشهد رفتیم و بخش اعظم تصویربرداری‌مان در موزه توس انجام شد. با توجه به این‌که مجموعه ما با بحث پهلوانان و عیاران اسطوره‌ای چون رستم، کیخسرو، سیاوش و... آغاز می‌شود بنابراین بهترین نقطه برای شروع تصویربرداری مقبره فردوسی بود.

پس از آن به تربت جام سفر کردیم و سراغ مقبره شیخ احمد جام که یکی از عیاران و پهلوانان شناخته شده ملامتیون است، رفتیم. اتفاقا استاد درپور و فرزندش نیز بزرگواری کرده و به تربت جام آمدند و جلوی دوربین ما یک دوتارنوازی بی‌نظیر از شعر حافظ اجرا کردند. سپس گروه تصویربرداری به مرز تایباد رفت تا تصاویر مربوط به مرزداری و نظامی‌گری عیاران را ضبط کنیم. مقصد بعدی ما شهر شیراز بود و مزار حافظ و سعدی. بخصوص این‌که متوجه شدیم سعدی نیز از عیاران بنام دوره خود بوده و تصاویری از شعرخوانی سعدی بین استاد عیار و شاگرد عیار در این لوکیشن ضبط شد. در شیراز چند لوکیشن خوب داشتیم که از میان آنها می‌توان به خانه منطقی‌نژاد که مربوط به دوره قاجار بود اشاره کرد. سپس گروه اهل فتوت عازم فیروزآباد شد و مباحث جدی و کارشناسی شده ما بر مزار کورش تصویربرداری شد. کاخ‌های ساسانی مقصد بعدی ما بودند. بخصوص این‌که عیاران از موقعی در ایران نمود رسمی پیدا می‌کنند که سلسله ساسانیان سرنگون می‌شود.

یاری ادامه داد: اردستان به دلیل نمدمالی و کلاه نمدی‌های معروف عیاران و شهر اصفهان مقصد بعدی ما بودند. بخصوص این‌که در کبوترخانه‌های اصفهان به‌طور ویژه مبحث علاقه به کبوتر در فتوتیون را موشکافی کردیم. همچنین صحنه‌هایی از ورود عیاران مصری و سوریه‌ای به ایران در دوره صفویه بازسازی شد.

در تبریز استاد مسعود قربانی آخرین بازمانده خنیاگری، مهمان برنامه ما شد و قصه ستارخان را برای ما نقل کرد. سپس به اردبیل و مزار شیخ صفی‌الدین اردبیلی رفتیم و بعد از خوی از مزار پوریای ولی تصاویر خوبی ضبط کردیم. هم‌اکنون نیز در تهران مشغول تصویربرداری هستیم و مقصد آخر ما نیز مزار یعقوب لیث صفار در دزفول خواهد بود.

نقبی به تاریخ

یاری در مورد روند کار در تهران می‌گوید: بسیاری از صحنه‌های بازسازی و نمایشی ما در تهران انجام می‌شود. همچنان که از زورخانه‌های اصفهان تصاویر خوبی گرفتیم سراغ زورخانه‌های تهران نیز رفته‌ایم. بخصوص این‌که آقای اسدی زاده مدیر ورزش‌های زورخانه‌ای تهران کمک بسیاری به ما کرد. تصاویر ویژه‌ای از زورخانه معروف شعبان جعفری گرفته‌ایم.

در کاخ گلستان نیز زندگی بسیاری از شاهان ایران را بازسازی کردیم. یکی از این صحنه‌ها درباره این روایت است که هر شب برای ناصرالدین شاه قصه امیر ارسلان نامدار را می‌خواندند و دختر او نیز از این اتفاق نقاشی کرده است. این نقاشی همراه خاطرات ناصرالدین شاه تنها سند این رویداد است که توسط ما بازسازی شده است. البته یکی از زیباترین صحنه‌هایی که بازسازی کردیم در کنار کوهی است که گویا از جمجمه‌های انسان تشکیل شده است و ما در کنار آن وداع کیخسرو از قدرت را بازسازی کردیم.

یاری درباره همکاری گروه پهلوانان با مجموعه اهل فتوت ادامه می‌دهد: در میان پهلوانانی که به ما مشاوره می‌دهند برخی نیز برای ما بازی می‌کنند که نامدارترینشان پهلوان توپچی است که همراه شاگردانش در مجموعه اهل فتوت حضور دارد.

وی درباره سختی‌های تولید این گونه مستند نیز می‌گوید: متاسفانه برخی از شهرستان‌های کشور هنوز از نظر تجهیزات تصویربرداری بشدت محرومند و این موضوع در برخی لوکیشن‌ها برای ما مشکلاتی ایجاد کرد. ضمن این که نمی‌توان تمام تجهیزات را از تهران حمل کرد و به سراسر کشور برد.

این تهیه‌کننده و کارگردان مستند درباره این که چطور به فکر ساخت این مجموعه افتاده است نیز توضیح می‌دهد: صادقانه باید بگویم که این ایده را دکتر پورحسین، مدیر شبکه مستند در اختیار من گذاشت و همین که شروع به تولید آن کردیم به اهمیت این سوژه پی بردیم. برای ما که چند سال است در شبکه مستند به آیین‌های ایرانی می‌پرداختیم جای سوال بود که چرا خودمان تا به حال به فکر ساخت این موضوع نیفتاده بودیم.

پژوهش ما حدود 16 ماه طول کشید و هنوز هم نقطه پایانی ندارد. زیرا هر لحظه ممکن است به نکته‌ای جدید برسیم که پژوهشگران با سابقه این حوزه هم آن را نمی‌دانند. مثلا پهلوان توپچی ذکری هنگام بستن بازوبند می‌گوید که محققان ما با آن در جای دیگر برخورد نکرده‌اند و یا وقتی دانشنامه آیین جوانمردی را نگاه می‌کنیم با موضوع مداحی روبه‌رو نیستیم. ما به نتایجی دست یافتیم که مجبور شدیم دوباره با دکتر ولایتی، دکتر پورحسین و پژوهشگرانمان جلسه بگذاریم و به این نتیجه رسیدیم که هم‌اکنون آیین‌های جوانمردی در هیاتی‌ها استحاله یافته است که البته پژوهشگران ما نیز در این مورد مشغول پژوهش جدی هستند. وی می‌افزاید: برخی دستاوردها را نیز نتوانستیم به تصویر بکشیم. به طور مثال وقتی اساسنامه اهل فتوت را بررسی می‌کنیم تمام آنچه به چشم می‌خورد خدمت به خلق و احترام متقابل است. چون آنها معتقد بودند طبق کلام شیوای حضرت محمد(ص) کار کردن عبادت است و سر سلسله خود را حضرت محمد(ص) و امام علی(ع) می‌دانند. اما در اساسنامه اصناف امروزی آنچه مطرح می‌شود منافع صنف است. خیلی دوست داشتیم اینها را با هم مقایسه کنیم اما از آنجا که مجموعه اهل فتوت یک مستند اجتماعی نیست و قصد نقد اجتماعی ندارد از آن پرهیز کردیم. پس از صحبت‌های داریوش یاری گروه دوباره مشغول ضبط شدند. با توجه به مهارت استاد نقال هیچ صحنه‌ای دوباره ضبط نمی‌شود البته بخش عمده‌ای از این سرعت عمل نیز مدیون گروه تصویربرداری و دیگر عوامل مجموعه اهل فتوت است.

پیام عزیزی، مدیر تصویربرداری این مجموعه مستند در فرصتی که گروه برای استراحت به حیاط سرسبز لوکیشن آمده‌اند، درباره تصویربرداری این کار می‌گوید: بخش عمده این مجموعه در سفر گذشت. مشهد، شیراز، اصفهان، خوی، تبریز و اردبیل. تلاش کردیم با شرایطی که در هر شهر در اختیار داریم تصویربرداری کنیم و خیلی پیچیده به بخش تصویربرداری نگاه نکردیم. در بخش‌هایی که پرتابل بود سرعت عمل بیشتری به خرج دادیم و در بخش‌های بازسازی نیز بیشتر مواقع با کمک نور شمع و نور مشعل به کنتراست‌های مورد نظر رسیدیم.

پهلوان توپچی که در لباس اهل فتوت گویی از دل تاریخ به زمان حال سفر کرده است با همان خصلت افتادگی خاص پهلوانان پاسخگوی سوالات ماست. او می‌گوید: پهلوانی پنج خصلت دارد که شناخت اهل بیت یکی از آنهاست. سعی می‌کنیم تا جایی که می‌توانیم از مرام اهل بیت(ع) الگو بگیریم تا شرمنده مردم نشویم. آقای یاری از ورزشکاران قدیمی است و با شناخت و محبتی که نسبت به ما داشت ما را به این پروژه دعوت کرد تا بتوانیم در این زمینه هم خدمتی کرده باشیم. در این مجموعه علاوه بر بازی در صحنه‌های نمایشی و بازسازی شده در صورت نیاز و صلاحدید کارگردان کار مشاوره را نیز انجام می‌دهیم. شاگردانم آقایان مسعود رحمانی، ابوالفضل عظیمی، رضا توپچی و عباس توپچی هم در این پروژه حضور دارند.

وی درباره لزوم ساخت این گونه مستندها می‌گوید: ساخت مجموعه‌هایی اینچنین که مشابه آن کمتر ساخته شده است به رشد فرهنگ، شناخت از تاریخ و منش پهلوانی کمک می‌کند. اگر این نوع مستندسازی در همه زمینه‌ها ادامه پیدا کند در شناخت فرهنگ کشور به نسل جوان کمک بسزایی خواهد کرد. از آقای یاری و همه دوستانی که ما را قابل دانستند تا در این مجموعه حضور داشته باشیم سپاسگزارم.

همچنین استاد سعیدی که بار بخش‌های مربوط به نقالی مجموعه بر دوش اوست درباره اهل فتوت و کار نقالی این‌گونه توضیح می‌دهد: کار نقالی عشق می‌خواهد. عشق به وطن، عشق به مردم و عشق به خدای مردم. اینها همه باعث می‌شود انسان راهی را انتخاب کند که دوست دارد. من از زمانی که ده ساله بودم کار نقالی را آغاز کرده و تا امروز که 80 سال از عمرم می‌گذرد آن را ادامه داده​ام. به من اطلاع دادند قرار است مجموعه‌ای درباره آداب جوانمردی بسازند و نیاز به نقالی دارند که داستان‌هایی از شاهنامه را که به فتوت، جوانمردی و وطن پرستی اشاره می‌کند برایشان نقالی کند و من نیز پذیرفتم. امیدوارم این گروه که در این راه قدم بر می‌دارند و من نیز با آنها شریک شده ام موفق باشند. (سارا صفالو/ ضمیمه قاب کوچک)