دستورالعمل فنی به مثابه قانون مدنی

کارفرما می‌تواند به واردکننده خسارت در صورتی که مطابق قانون مسئول شناخته شود مراجعه کند.

تصویب چنین قانونی در سالیان گذشته نشان می‌دهد در سازمان‌ها، رعایت دستورالعمل‌ها و قبول مسئولیت در قبال‌شان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. مسئولیت مدنی یکی از مباحث مهم علم حقوق بوده و دارای ابعاد و جنبه‌های پیچیده‌ای در حوزه‌های متنوع است. این مسائل پیچیده بخصوص در بخش صنعت، معدن و انرژی در کشورمان بیشتر نمود پیدا می‌کند. در سازمان‌های فنی و مهندسی پیروی دقیق از دستورالعمل‌های فنی همچون پیروی از قوانین مدنی‌ است. برای بررسی این ادعا تلاش داریم در این یادداشت نکاتی را بررسی کنیم که به روشن‌تر شدن اهمیت موضوع کمک می‌کند.

تجربه شرکت‌ها و سازمان‌های بزرگ فنی دانش‌بنیان در کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد و خدمات ارائه شده به جامعه دارد. از تهیه کنسرو نخودفرنگی، ساخت موتور هواپیما تا دوخت البسه؛ اجرای دقیق دستورالعمل فنی تضمین‌کننده کیفیت و ایمنی اجناس، کالاها، محصولات و خدمات خواهد بود. رعایت یک دستورالعمل فنی ساده و پیش پا افتاده که بر اصول مهندسی و طراحی بنا شده، از نبود دستورالعمل بهتر است.

از طرفی، طراحی محصولات و خدمات یک سازمان فنی بر ارزش‌های جامعه نیز اثر گذار است. تداخل فعالیت تجارت سنتی با عرضه و تقاضای کالاهای فناورانه با دستورالعمل کاربری پیچیده، مسائل خطرناکی‌ ـ از قبیل ناآگاهی از طرز کاربری، نبود نظارت خریدار بر کیفیت محصول و ورود کالاهای نامرغوب و ارائه خدمات نامطلوب به جامعه‌ ـ را منجر شده است. به عبارت دیگر در نهایت این محصولات سازمان‌های فنی است که بر بخشی از ارزش‌های جامعه اثر خواهد گذاشت. ارزش‌هایی از فرهنگ یک جامعه ـ که به گفته بسیاری پژوهشگران مطالعات تکنولوژی نظیر اندرو فینبرگ ‌ـ از سامانه‌های تکنولوژیک متأثر است. سامانه‌های تکنولوژیک؛ صنایع، معادن و منابع انرژی مرتبط با محصولات و خدمات را در هر جامعه‌ای هدف قرار می‌دهند؛ سامانه‌های تکنولوژیکی که نسبت به ارزش‌های جامعه خنثی نیست. اندرو فینبرگ در این مورد بصراحت می‌گوید: تکنولوژی امری خنثی نیست. چنین امری با مشاهده مشکلات اخلاقی و ارزشی به‌کارگیری تکنولوژی ارتباط تصویری از طریق تلفن‌همراه در جامعه درحال توسعه ایران و مخاطرات تکنولوژی‌های مختلف در حوزه حمل و نقل مثل تصادفات جاده‌ای و آلودگی محیط‌زیست، سوخت بنزین و تولید انرژی به وسیله انرژی فسیلی و حفاری زمین برای استخراج نفت و گاز آشکارتر می‌شود. این دستورالعمل‌های فنی است که تعیین می‌کند طراحی نهایی یک تکنولوژی خاص چگونه شکل می‌گیرد.

وقتی از دستورالعمل‌های فنی و قواعد مهندسی در یک سازمان سخن گفته می‌شود از مجموعه اسناد تکنولوژیک و نقشه‌های فنی، جداول تجهیزات و مشخصات و نمودار‌های تحلیلی و دستورالعمل‌های کاربری صحبت شده است. این مجموعه نه‌تنها جنبه عملیاتی دارد، بلکه بیش از این‌که ترسیم‌کننده یک آینده مشخص برای نظام تکنولوژیک باشد، یک مجموعه حقوقی از روابط کار‌فرما‌‌/‌‌ پیمانکار، کارگر‌‌/‌‌ سرپرست و مهندس‌‌/‌‌ مدیر، است. در یک سازمان که پایه ساختار سازمانی آن بر اساس نظام موفق بروکراتیک بنا نشده باشد شناخت تمام جوانب اسناد و نقشی که تکنولوژی ضبط شده در سند در جامعه ارائه خواهد کرد، مشخص نیست.

اسناد به وسیله انسان‌ها پیاده‌سازی و اجرا می‌شود؛ انسان‌هایی که دارای درجات مختلفی از شاخص‌هایی مانند مسئولیت‌پذیری، تعهد، آینده‌نگری و صداقت است. پژوهش‌ها و مطالعات گسترده‌ای برای ارزیابی این شاخص‌ها در رشته‌های دانشگاهی مدیریت و پژوهشکده‌های مدیریت برای تحلیل و بررسی نقش فردی در سازمان صورت می‌گیرد، ولی برای ارزیابی تاثیر سازمانی افراد بر محصول پایانی روابط مدل‌های مدیریتی لازم‌ است، لکن این مدل‌ها پاسخگوی تمام جوانب و ابعاد نقش عامل انسانی در کیفیت و ایمنی محصولات و خدمات نهایی نیست. به عنوان نمونه وقتی از موفقیت‌های کشور‌های توسعه‌یافته‌ای نظیر آلمان در رعایت همگانی قوانین سخن گفته ‌شده یا وقتی عنوان می‌شود آلمان دارای ملتی قانونمدار است در واقع از مسئولیت‌پذیری تک‌تک افراد جامعه نسبت به مسائل فنی سخن گفته شده است؛ مسئولیتی مدنی که ثمره آن، کیفیت بالا و ایمنی آشکار محصولات آلمانی نسبت به محصولات دیگر کشورهاست. البته این محصولات بی‌عیب نیست، اما ممکن است نسبت به سایر محصولات مشابه در کشورهای دیگر عملکرد بهتری داشته باشد. بررسی رابطه پیچیده مسئولیت فرد و کیفیت محصول نهایی نیازمند مطالعات گسترده است. با این پژوهش‌ها، اشاعه فرهنگ قانونمداری و پذیرش مسئولیت مدنی در سطح جامعه‌ای مانند ایران تقویت می‌شود و بین اقشار مختلف جامعه گسترش می‌یابد. شفاف‌سازی در تدوین دستورالعمل‌ها و نظارت قاطعانه در اجرای آنها در قدرت بخشیدن به باور عمومی در اهتمام دولت در اجرای صحیح قوانین بسیار مهم و موثر است.

به نمونه‌ای دیگر توجه کنیم؛ سیم‌کشی تجهیزات ترانس برق درونشهری را در نظر بگیرید. هرگونه بی‌توجهی در مراحل اولیه ساخت ترانس و عدم تطابق اجرا بادقت دستورالعمل‌های فنی ساخت ترانس، به فاجعه انسانی در شهرها منجر خواهد شد.

یافتن مقصر چنین موردی پس از گذشت سال‌ها مشکل و پیچیده خواهد بود. بخصوص اگر نظارت‌های کافی از طرف خریداران تجهیزات به عنوان نمونه ادارات توزیع برق، بموقع مطابق با استانداردها و با دقت زیاد صورت نگرفته باشد. پس پیشگیری از وقوع اختلال در کاربری از تجهیزات نیازمند مسئولیت‌پذیری بالا و قانونمداری متخصصین و تکنیسین‌ها در رعایت قواعد و دستورالعمل‌های فنی نظیر ساخت دقیق با رعایت تلورانس‌ها و مشخصات نقشه‌های مهندسی، به‌کارگیری جنس اولیه مرغوب و بررسی ماشین‌آلات ساخت و کنترل کیفی محصولات است.

اجرای دقیق دستورالعمل‌های فنی با کیفیت محصولات و خدمات سازمان‌های فنی مرتبط است. البته دستورالعمل‌های فنی باید شفاف، منظم، خلاصه‌وار (درعین حال دقیق) و مهم‌تر از همه به زبان فارسی شیوا تدوین شده باشد تا عموم کارگران، مهندسان، تکنیسین‌ها و مدیران توانایی مطالعه و بررسی آنها را داشته باشند. نظام سازمانی صمیمانه، صادقانه و انتقادپذیر که انعطاف‌پذیری بالا داشته باشد به این موضوع کمک خواهد کرد. نمایندگان کارگران باید مستقیما دیدگاه‌های فنی خود را به مهندسان ارائه دهند و مدیران صنعت و خدمات باید به طور مستقیم با آنها در ارتباط باشند. چنین عملکردی در همه سازمان‌های فنی به پیشرفت و ارتقای نظام فناورانه کشور کمک خواهد کرد و کیفیت کالاها و خدمات را بالا خواهد برد. این فعالیت‌ها با افزایش نظارت نهادهای اخلاقی و ایمنی در سازمان‌ها (نظیر واحدهایHSE ) مخاطرات انسانی مانند صدمات و آسیب‌های روحی ـ روانی پرسنل را کاهش خواهد داد و از بروز حوادث آتی در ارائه کالا و خدمات مناسب به جامعه پیشگیری خواهد کرد.

جلال نبهانی‌زاده ‌‌/‌‌ جام‌جم