وقتی حشره‌کش‌ها متهم می​شوند

حشره‌کش چیست؟

حشره‌کش‌ها یا هیدروکربن‌های کلرینه به طور کلی در راس فهرست آلاینده‌های زیست‌محیطی قرار دارند. این ترکیبات شیمیایی از جمله آلدرین، دی‌آلدرین، کلرودان، لنیدان و هپتاکلر چه در کشاورزی و مزارع به صورت مستقیم مورد استفاده قرار گیرند و چه در زباله‌های شهری و فاضلاب کارخانه‌ها حضور داشته باشند، می‌توانند برای محیط‌زیست مساله‌ساز شود. کلریدها و فسفات‌های کلره حشره‌کش‌ها از جمله ترکیباتی است که به‌واسطه ورود به بدن حیوانات آبزی و جذب از سوی آنها نگرانی‌های عمده‌ای به وجود آورده‌اند. منظور از حشره‌کش سیستمیک، حشره‌کشی است که وارد بدن ارگانیسم شود و به نوعی زمینه نابودی آن را فراهم سازد.

در واقع واژه سیستمیک اشاره دارد بر آنچه بر کل ارگانیسم تاثیر می‌گذارد. استفاده از حشره‌کش‌ها در سراسر جهان بخصوص به عنوان ماده‌ای پروفیلاکتیک یا عامل جلوگیری‌کننده از رشد حشرات رو به افزایش است. حشره‌کش‌ها ترکیباتی با ماندگاری طولانی هستند که اغلب بر سیستم عصبی موجودات زنده تاثیر می‌گذارند. تنوع‌زیستی، عملکرد اکوسیستمی و بخصوص خدماتی که به‌واسطه یک محیط‌طبیعی زنده در اختیار موجودات زنده قرار می‌گیرد، همه از جمله مواردی هستند که از تاثیرات مخرب حشره‌کش‌ها بی‌بهره نمی‌مانند. مصرف گسترده این ترکیبات امروزه بسیاری از خاک‌های کشاورزی، منابع آب شیرین، تالاب‌ها، پوشش‌های گیاهی، مصب‌ها و اکوسیستم‌های ساحلی را آلوده کرده و دانشمندان باور دارند که دیر یا زود تاثیر آنها بر سلامت موجودات زنده و انسان، شوک عظیمی بر جهان وارد خواهد ساخت.

نئونیکوتینوئیدها و فیپرونیل‌ها زیر ذره‌بین

تازه‌ترین تحقیقات نشان می‌دهدنئونیکوتینوئیدها و فیپرونیل‌ها تقریبا حدود یک‌سوم از بازار حشره‌کش‌های جهان را قبضه کرده‌اند. این ترکیبات برای مدیریت آفات حشره‌ای صدها نوع از غلات در کشاورزی، فعالیت‌های مختلف باغبانی و حتی جنگلداری کاربرد دارند. نقش موثر آنها در کنترل جمعیت بسیاری از حشرات که ناقل بیماری و آفات به حیوانات خانگی، دام‌ها و زمین‌های مخصوص کشت آبی هستند نیز در کاربرد گسترده آنها بی‌تاثیر نبوده است. آفات شهری از جمله حشرات موذی خانگی و الوارهای چوبی نیز اغلب توسط این دو ترکیب مهار می‌شوند. ارزیابی جامع جهانی در تازه‌ترین طرح مطالعاتی خود تلاش کرده بر اساس نتایج بازنگری دقیق، حدود 800 مقاله علمی که ظرف دو دهه اخیر چاپ شده‌اند، نظری جامع درباره خطرات ناشی از تاثیر این دو ترکیب خاص بر تنوع‌زیستی و عملکرد اکوسیستمی ارائه دهد. روند و مسیر تاثیرگذاری، نحوه کاربرد، تشریح تغییرات در سطح مولکولی‌، سرنوشت این ترکیبات پس از رهاسازی در محیط‌زیست‌، تاثیرات بر بی‌مهرگان غیر هدف‌، تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم بر مهره‌داران، تهدیدات وارد بر عملکرد و خدمات زیست‌محیطی و در نهایت نحوه مدیریت پایدار این ترکیبات شیمیایی از جمله مواردی است که در این گزارش به آنها پرداخته شده است.

سرنوشت حشره‌کش‌ها پس از رهاسازی در طبیعت

نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد بی‌تردید دو ترکیب نئونیکوتینوئیدها و فیپرونیل‌ها، سیستم انتقال پیام‌های عصبی ارگانیسم‌ها را مختل می‌کند. هر دوی این آفت‌کش‌ها، کشنده است و در عین حال طیف وسیعی از تاثیرات منفی و مخرب فرعی‌تر را نه‌تنها در بی‌مهرگان، بلکه حتی میان مهره‌داران زمینه‌سازی می‌کنند. گیرنده‌های نیکوتینیک استیل‌کولین نوعی از گیرنده‌های یاخته‌ای عصبی از جنس پروتئین است که سیگنال‌های انقباض ماهیچه‌ای را بر اساس محرک‌های شیمیایی تولید می‌کنند. حتی مقدار بسیار کم نئونیکوتینوئیدها باعث می‌شود این گیرنده‌ها طی دوره‌های طولانی و به طور غیرطبیعی تحت فشار قرار گیرند. تاثیرات ناخواسته و بسیار مهمی به این واسطه بر ارگانیسم‌های زنده وارد خواهد آمد. دامنه و طیف آلودگی‌های زیست‌محیطی که به واسطه چنین ترکیبات شیمیایی ایجاد می‌شود، گوناگون و متنوع است، اما سه مورد از ساده‌ترین آنها عبارتند از:

الف ـ تصفیه دانه

فرآیند تصفیه دانه نوعی پروسه تصفیه به روش‌های شیمیایی، آنتی‌میکروبی و ضدقارچی پیش از کاشت است. برای این‌کار در موارد معدودی از ترکیبات شیمیایی نظیرنئونیکوتینوئیدها و فیپرونیل‌ها استفاده می‌شود. اضافه کردن رنگ به دانه‌ها از جمله کارهای دیگری است که اغلب طی این پروسه انجام می‌شود و هدف از آن کاهش توجه پرندگان به غلات است. متخصصان باور دارند استفاده از ترکیبات شیمیایی نظیرنئونیکوتینوئیدها و فیپرونیل‌ها برای تصفیه دانه‌ها باید به منظور حفظ زنجیره‌های سالم طبیعی به حداقل ممکن برسد و این پروسه باید تاحدامکان دوستدار محیط‌زیست باشد و نه بر ضد آن و علیه سلامت عمومی محیط‌زیست و جامعه انسانی.

ب ـ آلودگی و تجمع مواد آلاینده در خاک‌های زراعی و غرقابی

ترکیبات شیمیایی نظیر دو مورد گفته شده می‌توانند براحتی وارد خاک شوند و تجمع آنها در خاک‌های زراعی یکی از مواردی است که سلامت محصولات زراعی را بشدت تهدید می‌کند. گیاهان از طریق ریشه‌ها و آوندها این ترکیبات را جذب و سپس آنها را وارد میوه و بذر می‌کنند.

پ ـ آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی

روان‌آب‌ها ترکیبات شیمیایی نظیرنئونیکوتینویدها و فیپرونیل‌ها را که قابل حل در آب هستند از خاک شسته و آنها را وارد منابع عمده آبی می‌کنند. تاکنون تاثیرات منفی تجمعی ناشی از حضور این ترکیبات در برخی ماهی‌ها و بی‌مهرگان به اثبات رسیده است.

تاثیر بر ارگانیسم‌های غیرهدف

منظور از ارگانیسم‌های غیرهدف زیستمندانی همچون زنبورها، پروانه‌ها و کرم‌هاست که از انتشار ترکیبات حشره‌کش در محیط‌زیست تاثیر می‌پذیرد. راه‌های متعددی برای تاثیرپذیری ارگانیسم‌های غیرهدف چه به صورت خیلی حاد و چه به صورت مزمن وجود دارد. به عنوان مثال، گرده‌افشان‌هایی نظیر زنبورها را در نظر بگیرید. تماس مستقیم آنها با ذرات غبار ناشی از حفاری، شاید ساده‌ترین روش تاثیرپذیری آنها باشد. مطالعه ذخایر غذایی کلونی‌های زنبور عسل در سراسر جهان ثابت می‌کند که نه‌تنها کلونی‌ها، بلکه حتی متابولیسم آنها نیز طی مدت زمان‌های مدید در معرض ترکیبات شیمیایی نظیرنئونیکوتینوئیدها و فیپرونیل‌ها قرار داشته‌. علاوه بر این، مطالعات روی زنبورهای تک نشان می‌دهد تاثیر ترکیبات شیمیایی بر آنها بسیار متغیر است. جهت‌یابی مسیر، قدرت فراگیری، جمع‌آوری غذا، طول عمر، مقاومت در برابر بیماری‌ها و میزان باروری همه از جمله مواردی است که به این واسطه تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. به عنوان مثال در جنس موسوم به خرزنبورها یا Bumblebees ثابت شده این ترکیبات زمینه‌ساز رشد آهسته کلونی و تولدهای دیرهنگام ملکه‌ها هستند. یکی دیگر از ارگانیسم‌های غیرهدف، کرم‌های خاکی هستند. مطالعات ثابت کرده این ترکیبات نه‌تنها قدرت بقا بلکه حتی فیزیولوژی این موجودات را تغییر داده‌اند.

برای انجام چنین مطالعاتی اصولا از یکسری آزمایش‌های خاص مسمومیت‌سنجی استفاده می‌شود. گزارش ارزیابی جامع جهانی حتی تحقیقات انجام شده بر مهره‌داران را نیز از نظر دور نگاه نداشته و در این راستا حدود 150 مطالعه مستقیم و غیرمستقیم مورد استناد قرار گرفته است. تحقیقات نشان داده پرندگان کوچک‌تر و حساس‌تر می‌توانند براحتی از پروسه تصفیه دانه‌ها تاثیرپذیرند. دانه‌های آغشته به ترکیبات حشره‌کش می‌تواند بر میزان تولیدمثل آنها تاثیر داشته باشد و گاهی نیز حتی به مرگ آنها منجر شود. در ضمن دانشمندان در این گزارش یادآور شده‌اند تاثیرات غیرمستقیم بر مهره‌داران دقیقا به اندازه تاثیرات مستقیم، مهم و از جهاتی شاید حتی مهم‌تر است. تاثیرات غیرمستقیم بر جانوران اصولا کمتر در ارزیابی‌های خطر مورد توجه قرار می‌گیرد، حال آن‌که داده‌های معدود در این ارتباط به هیچ‌وجه به معنای کم‌اهمیت بودن مساله نیست.

نئونیکوتینوئیدها طرد می‌شوند

نئونیکوتینویدها یک نوع نسبتا جدید از حشره‌کش‌ها است که ظرف 20 سال گذشته برای کنترل حشراتی نظیر شته‌های حبوبات و غلات که از شیره گیاهان تغذیه می‌کنند یا کرم حشراتی که از ریشه گیاهان تغذیه می‌کنند، مورد استفاده گسترده قرار گرفته است. نئونیک‌ها جزء حشره‌کش‌های سیستمیک هستند. حشره‌کش‌های سیستمیک برخلاف آفت‌کش‌های تماسی که اغلب روی شاخ و برگ گیاه باقی می‌مانند، جذب گیاه شده و به بخش‌های داخلی تمام بافت‌ها از جمله برگ، گل، ریشه، شیره و حتی گرده و نکتار نفوذ می‌کنند. نحوه استفاده از این حشره‌کش‌ها به این صورت است که یا آنها را پای گیاه ریخته تا توسط ریشه جذب شوند یا در مراحل اولیه جمع‌آوری و برداشت محصول روی غلات می‌پاشند. این ترکیبات شیمیایی اغلب تا هفته‌ها روی گیاه باقی می‌مانند.

پنج نمونه مشهور ازنئونیکوتینوئیدها که در برخی کشورهای اروپایی از جمله انگلستان مجوز استفاده دارند، عبارتند از: استامیپرید، کلوتیانیدین، ایمی‌داکلوپرید، تیاکلوپرید و تیامتوکسام. این پنج ترکیب به طور گسترده در تصفیه دانه‌های غلات و چغندر، تصفیه خاک برای ساخت گلدان‌های سفالی مخصوص باغبانی، نگهداری از زمین‌های چمنکاری، سمپاشی روی برگ درختانی همچون سیب و گلابی و دیگر میوه‌های گلخانه‌ای کاربرد دارند. اما بتازگی بسیاری از کشورهای اروپایی از جمله فرانسه، آلمان، ایتالیا و اسلوونی محدودیت‌های گسترده‌ای برای استفاده از نئونیکوتینوئیدها وضع کرده‌اند، چرا که تحقیقات نشان داده به احتمال زیاد کاهش قابل ملاحظه جمعیت کلونی‌های زنبورهای عسل به نوعی با آنها در ارتباط است.

غوغای منسوب به فیپرونیل‌ها

فیپرونیل‌ها نوعی از حشره‌کش‌ها و متعلق به خانواده فنیل‌پیرازول‌ها هستند که به طور گسترده‌ای برای مهار مورچه‌ها، سوسک‌های معمولی، سوسک‌های حمام، کک، شپش، موریانه، کرم‌های ریشه، جیرجیرک‌های قهوه‌ای، شپشک‌های گندم و برنج و دیگر حشرات موذی استفاده می‌شوند. این حشره‌کش‌ها به شکل‌ پودرهای سفیدرنگی هستند که بوی آنها تقریبا شبیه بوی کپک است. استفاده از آنها از دهه 90 میلادی به بعد رواج پیدا کرد.

فیپرونیل زمانی حشرات موذی را می‌کشد که حشرات با آن در تماس باشند یا از آن تغذیه کنند. این ترکیب شیمیایی به طور مشخص عملکرد سیستم عصبی مرکزی را مختل می‌کند. تماس این ترکیب شیمیایی با پوست و چشم انسان، بلع ناخواسته و حتی وارد شدن آن به سیستم تنفسی مشکل‌ساز است. میزان آسیب‌دیدگی به دوز ماده شیمیایی مصرفی و نحوه تماس با آن بستگی دارد. تعرق زیاد بدن، گیج رفتن سر، حالت تهوع، سردرد، معده درد، گیجی، ضعف و حمله‌های ناگهانی عصبی از جمله عوارض ناشی از مسمومیت با فیپرونیل است. در آزمایشی دانشمندان یک دوز 79 درصدی از فیپرونیل را روی پوست موشی قرار دادند. بعد از گذشت 24 ساعت تنها یک درصد از آن جذب بدن موش شد. اما تحقیقات نشان داد میزان جذب در صورت بلع بسیار بیشتر و رقمی حدود 30 تا 35 درصد است.

از آنجا که این ماده شیمیایی مانند نئونیکوتینوئیدها قابل حل در آب است، لذا بسیاری از متخصصان نگران تاثیرات بلندمدت ناشی از حضور آن در طبیعت و بالطبع وارد شدن ناخواسته آن به زنجیره‌های غذایی که البته انسان نیز جزئی از آن است، هستند. تحقیقات نشان داده اگر موش‌های آزمایشگاهی به مدت دو هفته از این ماده تغذیه کنند، احتمال ابتلای آنها به سرطان بیشتر می‌شود. علاوه بر این، تومورهای تیروئید نیز از جمله دیگر عوارضی است که بر اثر این تغذیه نامتعارف در بدن موش‌ها ایجاد می‌شود. این ماده اکنون در برخی کشورها از جمله آمریکا به عنوان نوعی کرسینوژن یا عامل سرطانزای احتمالی برای انسان شناسایی شده است.

فرناز حیدری / جام​جم