ولوله قاریان در‌ مسجدالحرام

او به بیشتر نقاط کشورهای اسلامی سفر کرد و حتی به سرزمین‌های غیرمسلمان هم رسید. ثمره این جهانگردی، نگارش سفرنامه‌ای به نام «تحفةالنظار و غرایب‌الامصار» یا «رحله ابن بطوطه» بود که حاوی زنده‌ترین توصیفات از دنیای آن روز است. این سفرنامه ارزشمند که منبع مهمی برای مردمشناسی اقوام آن روزگار است به فارسی نیز ترجمه شده است. آنچه می‌خوانید، توصیفات ابن‌بطوطه از آداب و رسوم و احوال مردم مناطق مختلف در ماه مبارک رمضان است.

مراسم رویت هلال ماه رمضان در مصر

از آنجا به ابیار رفتیم که شهری قدیمی، دلگشا و بسیار زیباست و مسجدهای زیاد دارد... در ابیار قاضی شهر عزالدین ملیحی شافعی را ملاقات کردم. وی مردی کریم و بزرگواربود و یکبار که به منزل او رفتم مصادف با یوم الرکبه بود، این اسم را برای روزی که هلال ماه رمضان رویت می‌شود، داده‌اند. رسم آن نواحی چنین است که روز بیست و نهم شعبان وجوه طبقات و فقهای شهر در خانه قاضی گرد می‌آیند و نقیب المتعممین (رئیس دستار بندان) که جامه مخصوص و وضع مرتبی دارد در جای مناسبی می‌ایستد و هر یک از فقها یا اعیانی که وارد می‌شود نقیب پذیره را پیش می‌رود و آواز می‌دهد: «سیدنا فلان‌الدین» چنان‌که قاضی و دیگران بشنوند و به احترام تازه وارد بر پای خیزند، آنگاه نقیب او را در جایی که فراخور مقامش باشد می‌نشاند و بعد از تکمیل عده حضار، قاضی و همراهان سوار می‌شوند و مردم شهر از زن و مرد و بزرگ و کوچک به‌دنبال آنان روان می‌گردند و به محل مرتفعی در بیرون شهر که مخصوص رویت هلال است و آن را از پیش فرش کرده‌اند می‌روند و پس از نماز مغرب از آنجا به سوی شهر بازمی‌گردند.

پیشاپیش جمعیت شمع‌ها و مشعله‌ها و فانوس‌ها می‌کشند و دکانداران در دکان‌ها شمع می‌افروزند. مردم، قاضی را تا خانه او مشایعت کرده، در آنجا متفرق می‌گردند و این مراسم همه ساله معمول می‌باشد.

مراسم نیمه شعبان، ماه رمضان و ماه شوال در مکه

مراسم نیمه شعبان ـ شب نیمه شعبان از لیالی متبرکه محسوب است. مردم مکه این شب را به طواف، نماز و عمره می‌گذرانند. هر دسته پشت سر پیشنماز در مسجدالحرام گرد آمده چراغ‌ها و مشعل‌ها می‌افروزند، روشنی ماه نیز با این منظره مقابله کرده زمین و آسمان غرق در نور می‌گردد. از اعمال این شب صد رکعت نماز است که در هر رکعت ده بار سوره حمد و اخلاص را باید قرائت کرد. برخی از مردم در حجر به‌طور انفرادی نماز می‌گزارند و جمعی دیگر به طواف یا عمره می‌پردازند.

با دیده شدن هلال ماه رمضان طبل‌ها و دبدبه‌ها زده می‌شود و مسجدالحرام رونقی تازه به خود می‌گیرد. حصیرها را نو می‌کنند و بر عدد شمع‌ها و مشعل‌ها می‌افزایند چندان‌که حرم غرق در روشنایی و نور می‌شود و تلألو و درخشندگی آن چشم فلک را خیره می‌گرداند. پیشنمازان به چند گروه شافعی، حنفی، حنبلی و زیدی تقسیم می‌شوند. اما مالکیان چهار قاری دارند که به تناوب برای آنان قرآن می‌خوانند، در حرم گوشه‌ای باقی نمی‌ماند مگر آن‌که نمازی در آنجا اقامه می‌شود، مسجد از ولوله قاریان به لرزه در می‌آید و حضور قلبی به مردم دست می‌دهد که اشک از دیدگان آدمی فرو می‌ریزد.

برخی از مردم به همان طواف و نمازی که در حجر به‌طور انفرادی می‌خوانند قناعت می‌ورزند. اما ائمه شافعیان در جریان این مراسم بیش از همه می‌کوشند. پس از ختم نماز تراویح معمولی که بیست رکعت است، امام شافعی با پیروان خود به طواف می‌رود و بعد از طواف هفته، فرقعه می‌نوازند و آن علامت بازگشت به نماز است. فرقعه همان است که روزهای جمعه پیشاپیش خطیب نواخته می‌شود. آن‌گاه نماز می‌خوانند و باز به طواف هفته می‌پردازند تا بیست رکعت نماز به این نحو گزارده شود و آن‌گاه به نماز شفع و وتر مشغول می‌شوند و بعد از انجام این اعمال متفرق می‌گردند.

اما ائمه فرق دیگر بر نماز تراویح معمولی چیزی اضافه نمی‌کنند. وقت سحور موذن زمزمی در مناره رکن شرقی حرم برای بیدار کردن مردم به دعا و ذکر می‌پردازد. موذنین صوامع دیگر نیز آواز در آواز هم می‌دهند. برفراز هر مناره تخته‌ای است که چوب کوچک افقی بر سر آن نصب شده و دو قندیل بزرگ از آن آویزان کرده‌اند. این قندیل‌ها تا نزدیک فجر و اذان صبح روشن‌اند و در این هنگام پس از خاموش کردن قندیل‌ها اذان می‌گویند و آواز در هم می‌اندازند. از اهالی شهر آنها که منزلشان دورتر است و صدای موذن را نمی‌شنوند بالای پشت بام می‌روند و به قندیل‌ها می‌نگرند و به مجرد این‌که قندیل‌ها خاموش شد مردم از خوردن غذا دست می‌کشند و روزه آغاز می‌شود.

دهه آخر ماه رمضان در هر یک از شب‌های طاق مراسم ختم قرآن برگزار می‌شود. قاضی، فقها و بزرگان هم در این ختم‌ها حضور می‌یابند، ختم را یکی از بزرگزادگان مکه بر می‌چیند. آن‌گاه منبری با پوشش ابریشمین می‌آورند و شمع‌ها می‌افروزند و آن بزرگزاده خطبه‌ای می‌خواند و سپس پدر وی مردم را به خانه خود دعوت می‌کند و اطعمه و حلویات برای آنان می‌دهد و هر شب وتر همین مراسم اجرا می‌شود.

اما شب بیست و هفتم احترامش بیشتر و مراسمش مفصل‌تر است. ختم قرآن در این شب پشت مقام برگزار می‌شود. روبه‌روی حطیم شافعی‌ها چوب بست دیگری می‌سازند و آن را به‌وسیله تخته‌ها در سه طبقه به حطیم می‌پیوندند و شمع‌ها و قندیل‌ها بر می‌افروزند که چشم از شدت نور خیره می‌گردد، امام شافعی با اتباع خود پس از نماز عشا سوره قدر را می‌خواند، قرائت شب‌های گذشته تا اول این سوره خاتمه می‌یابد و سوره قدر برای شب بیست و هفت باقی می‌ماند. در آن ساعت همه پیش‌نمازان فرق دیگر نیز به احترام ختم مقام از نماز تراویح دست برداشته در آنجا حاضر می‌شوند. امام شافعی ختم را با دو سلام انجام می‌دهد و آن‌گاه روبه‌روی مقام خطبه‌ای ایراد می‌کند و در این هنگام پیش‌نمازان دیگر به سر نمازهای خود برمی‌گردند و جمعیت متفرق می‌شود.

ختم دیگر در شب بیست و نهم در مقام مالکی به اختصار برگزار می‌شود و این ختم خالی از ریا و با سنگینی و متانت انجام می‌گردد و خطبه‌ای خوانده می‌شود.

مراسم ماه شوال: شوال اول ماه‌های حج است. شب اول ماه شوال نیز مانند شب بیست و هفتم رمضان با افروختن شمع و چراغ و مشعله مراسمی برگزار می‌شود، همه جا در صومعه‌ها، در بام حرم و بام مسجدی که بالای کوه ابوقبیس است چراغ‌ها روشن است و موذنان شب را تا صبح به تهلیل و تکبیر و تسبیح می‌پردازند و مردم سرگرم نماز، طواف، ذکر و دعا می‌شوند. پس از نماز صبح مراسم عید شروع می‌شود و مردم بهترین لباس‌های خود را می‌پوشند و می‌روند که در حرم جای خود را بگیرند و نماز عید در حرم خوانده می‌شود، زیرا برای نماز جایی افضل از حرم نیست. نخست دسته بنیشیبه وارد مسجد می‌شود، در کعبه را باز می‌کنند و سالار ایشان در آستانه کعبه می‌نشیند و منتظر امیر مکه می‌شوند. هنگامی که موکب امیر نمایان شد به استقبال او می‌شتابند و امیر طواف اسبوع را به‌جا می‌آورد. موذن زمزمی به همان ترتیب که گفته‌ایم از بالای قبه زمزم، امیر و برادرش را دعا و ثنا می‌گوید. سپس خطیب در وسط دو رایت سیاه پیش می‌آید، خطیب جامه سیاه می‌پوشد و پیشاپیش او فرقعه زده می‌شود. نماز در پشت مقام اقامه می‌شود و خطیب به منبر می‌رود و خطبه بلیغی می‌خواند. پس از انجام این مراسم مردم به هم سلام می‌دهند و مصافحه می‌کنند و به استغفار می‌پردازند و گروه گروه داخل کعبه می‌روند و سپس به‌سوی گورستان باب‌المعلی به زیارت قبور صحابه و بزرگان سلف رهسپار می‌گردند.