خاطره‌سازی نقاشان قهوه‌خانه‌ای

در دوران قاجار و پس از آن نقاشی قهوه‌خانه‌ای یکی از شاخه‌های مهم هنر ایرانی محسوب می‌شد و کمتر هنرمند نقاشی را می‌توان در آن بازه زمانی یافت که تابلوهای قهوه‌خانه‌ای با مضامین دینی و تاریخی و البته شاهنامه‌ای نداشته باشد؛ گرچه بر اساس تعریف این نقاشی، نقاشی قهوه‌خانه‌ای یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر ایرانی محسوب می‌شود، اما امروز دیگر کسی نیست که قهوه‌خانه‌ها را با نقاشی‌های خود مزین کند و دیگر کسی نیست که داستان‌ها را با این هنر روایت کند.

هر چند در روزگاران قدیم این هنر برای خود جایگاه خاصی داشت و زنده‌یادانی مانند حسن اسماعیل‌زاده معروف به چلیپا، قوللر آغاسی، محمد مدبر، حسین همدانی و محمد فراهانی​ که شاهنامه می‌کشیدند، عاشورا را روایت می‌کردند، نظامی و عطار را به قلم خود می‌انگاشتند این هنر را زنده نگه داشتند، ولی با درگذشت‌شان دیگر بندرت نامی از این هنر به زبان می‌آید و دیگر کمتر کسی است که ادبیات فولکلور و کلاسیک ایرانی را بر بوم‌های نقاشی رنگ‌آمیزی کند.

نقاشی قهوه‌خانه‌ای به سبب سبک خاص خود رابطه‌ای قوی با دین نیز دارد. این امر البته با اعتقادات قوی دینی و مذهبی نقاشان بنام آن زمان نیز رنگ و بویی قوی‌تر به خود گرفته و بیشتر به چشم می‌آید به گونه‌ای که در اکثر آثار بجا مانده از استادان هنر نقاشی قهوه‌خانه‌ای که ذکر نام آنها شد، آثار بسیاری با موضوعات دینی و تمثال‌های حضرت علی‌(ع) و حسنین و حضرت ابوالفضل العباس‌(ع) و جنگ‌های دینی به چشم می‌آید.

با نیم‌نگاهی به آنچه در رابطه درهم تنیدگی دین و هنر می‌توان بر زبان راند این است که از ابتدای تاریخ بشری هنر همواره مترادف و همراه با موضوعات و تعابیر و مفاهیم دینی بوده که به مرور با غلبه مفاهیم دنیوی بر زندگی بشر به تناسب، شاخه‌هایی نیز از آن منشعب شده‌ است.

در این رابطه حتی استاد مطهری می‌نویسد: «دین و هنر دو موضوع و دو مقوله بنیادین مرتبط با ساحت‌های مختلف وجودی حیات انسان هستند. البته این دو از یک جنس یا هم رتبه و هم درجه نیستند، لکن تأثیرپذیریشان از یکدیگر، نمونه‌ای یگانه است. به این ترتیب که اصولا همواره دین، هنر را برای تبیین جنبه‌های معنوی و غیرقابل بیان خویش به خدمت گرفته است و هنر نیز با ارتزاق از مبانی و مفاهیم معنوی دین رشد کرده است. به بیان دیگر از آنجا که هنرها به طور عام به گونه‌ای زیبایی و حسن و جمال را به نمایش گذارده، زشتی‌ها و پلیدی‌ها و ظلم‌ها و بی‌عدالتی‌ها را به سخره گرفته آنها را نفی می‌کنند، می‌توان به ارتباط تنگاتنگ دین (بویژه ادیان الهی) و هنر متعهد حکم داد. هنردینی به تعبیری اعلام وفاداری انسان به عهدی است که با خدای خود بسته است. «الست بربکم قالو بلی»: آیا من پروردگار شما نیستم؟ [آنها به زبان فطرت] گفتند: چرا! (سوره اعراف، آیه172) و همین وفاداری عامل رشد و کمال انسان است.»

مروری اجمالی بر معنای دین نشان از تأثیر دین بر هنر یا به عبارتی وجود وجه تمایز بین هنردینی با هنر غیردینی را دارد. به بیان دیگر هنری که براساس باورهای دینی شکل گرفته باشد با هنر برآمده از جهان‌بینی غیردینی تفاوت شکلی و ماهوی دارد. برای مثال وقتی دین به معنای صبغه (رنگ) به کار رود، مشخصا رنگی است که وجه تمایز و هویت هر چیزی خواهد بود که از آن دین نشأت گرفته باشد و به این ترتیب هنر نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در صورت شکل‌گیری آن بر پایه ارزش‌های دینی، رنگ دین را به خود گرفته و ضمن آن که خود هویتی را احراز می‌کند، به عنوان عامل هویتی آن دین نیز، ایفای نقش خواهد کرد. همین‌طور است اگر مراد از دین، معنای دیگری، همچون طریقت و کیش و خصایص روحی و معنوی و امثالهم مدنظر باشد، باز هم گویای تمایز متعلقات به دین (از جمله هنر) با متعلقات سایر موضوعات است.
در واقع مشی و روشی که دین برای حیات و فعالیت‌های انسانی توصیه می‌کند، بر فعالیت و مشی هنرمند نیز اثر گذاشته و آثار او را رنگ و بویی دینی می‌بخشد، امری که موجب شده امروز تابلوهای بسیار زیادی با موضوعات دینی و با عنوان نقاشی قهوه‌خانه‌ای رابطه بین هنر و دین را بیش از هر زمان دیگر به تصویر بکشند. تابلوهایی که زمانی رکن اصلی برخی پاتوق‌های مرسوم نیم قرن پیش بودند و در رستوران‌ها و سفره‌خانه‌ها و در نهایت زور‌خانه‌ها شماری چند از این تابلوها را به چشم می‌دیدیم، حال به شی‌ای تزئینی در منازل و موزه‌ها تبدیل شده‌اند. این امر در کنار کم‌توجهی برخی هنرمندان موجب شده تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای تنها به یادها بروند.

با این حال هنوز هستند افرادی که با در اختیار داشتن مجموعه‌های بی‌بدیل از نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای نام این هنر را همچنان زنده نگه می‌دارند که بخشی از این نقاشی‌ها را می‌توان در گالری عقیلی دید که به مناسبت ایام ماه رجب و شعبان آثاری از بزرگان این هنر را که در مورد علی(ع) این امام بزرگ است، به نمایش گذاشته است. در این نمایشگاه آثاری از محمد مدبر، حسین قوللرآغاسی، عباس بلوکی‌فر، حسن اسماعیل‌‌زاده (چلیپا)، حسین همدانی، جواد عقیلی و محمد فراهانی روی دیوار رفته است. نمایشگاه نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای درباره امام علی‌(ع) تا بیست و یکم خرداد گالری عقیلی را مزین خواهد کرد. گالری عقیلی در شهرک غرب قرار دارد.

نرگس رسولی‌/‌ جام‌جم