دستاوردهایی که در دل تحریم‌ها و محدودیت‌ها جان گرفته‌اند، ایران را درحوزه‌هایی چون پزشکی، نانوتکنولوژی، علم هسته‌ای و بیوتکنولوژی به قله‌های پیشرفت جهانی نزدیک کرده است. این خودباوری علمی، در پیروزی درخشان ایران در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه با رژیم صهیونیستی نیز تجلی یافت؛ جایی که فناوری پیشرفته بومی، اقتدار ملی را به نمایش گذاشت.
به‌تازگی رهبر انقلاب بر ضرورت شتاب‌بخشی به پیشرفت دانش و فناوری به‌عنوان تکلیفی راهبردی برای نخبگان علمی تأکید کرده‌اند. ایشان علم را کلید استقلال و اقتدار ملی دانسته و خواستار تبدیل ایران به مرجع علمی منطقه و جهان شده‌اند. این تأکید در شرایطی مطرح می‌شود که ایران در سال‌های اخیر، با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، دستاوردهای چشمگیری در حوزه‌های علمی و فناوری به‌دست آورده است. در حوزه هسته‌ای، دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته‌ای، ایران را در زمره معدود کشورهای دارای این فناوری قرار داده است. در فناوری نانو، ایران رتبه چهارم جهانی را در انتشار مقالات علمی کسب کرده است. در زیست‌فناوری، تولید واکسن‌های پیشرفته مانند واکسن‌های بومی کرونا، ظرفیت بالای علمی کشور را نشان می‌دهد. همچنین پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره ناهید ۲، که بازتاب گسترده‌ای در جهان داشت، توان ایران در حوزه هوافضا را به نمایش گذاشته است دکتر عبدالله معتمدی، رئیس سابق دانشگاه علامه طباطبایی در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: در طول سال‌های بعد از انقلاب علی‌رغم همه محدودیت‌ها، تحریم‌ها و مشکلات، جهت‌گیری علمی و روند پیشرفت در کشور بسیار ارزنده و مثال‌زدنی بوده است؛ چراکه در تمام این سال‌ها ما شاهد رشد علمی قابل‌توجهی در حوزه‌های فنی و مهندسی، کشاورزی، علوم انسانی، گسترش دانشگاه‌ها و افزایش تعداد دانشجویان هستیم که نوعی خودباوری را در جامعه علمی شکل داده است.
آن‌طور که او توضیح می‌دهد، اگرچه این دستاوردها گواه ظرفیت ایران برای خط‌شکنی علمی با تکیه بر خودباوری است اما توقف یا کاهش شتاب علمی می‌تواند کشور را از قله‌های پیشرفت جهانی عقب بیندازد.
مرجعیت علمی با خودباوری
رهبر معظم انقلاب در بیانات پیشین خود نیز بارها علم را «کلید پیشرفت، استقلال و سعادت بشری» خوانده‌‌اند و بر ضرورت تبدیل ایران به مرجع علمی منطقه و جهان تأکید کرده‌اند. هرچند جامعه علمی کشور نیز در طول این سال‌ها همگام با سخنان رهبری از پای ننشستند و با وجود همه مشکلات و سدسازی دشمنان در عرصه‌های مختلف خوش درخشیدند اما نباید فراموش کرد که تحقق هدف راهبردی اخیر رهبر انقلاب، مستلزم چند محورکلیدی است تا این رشد علمی ادامه یابد تا جایی که روزی آن هدف غایی یعنی رسیدن به مرجعیت علمی جهان به واقعیت بپیوندد.رئیس پیشین دانشگاه علامه طباطبایی یکی از الزامات تحقق این هدف را تقویت خودباوری می‌داند و می‌گوید: ما نباید مرعوب پیشرفت‌های علمی دیگر کشورها شویم. علاوه‌بر این لزومی ندارد که همان مسیر طولانی را که آنها طی کرده‌اند، تکرار کنیم.به عقیده معتمدی ما می‌توانیم مسیر پیشرفت را با روش‌هایی میان‌بر پشت‌سر بگذاریم. به عنوان مثال، در حوزه پهپاد، امروز پهپادهای ساخت کشورمان در سطح جهان شناخته شده‌اند، به طوری که کشورهای پیشرفته نیز خواهان پهپادهای ایران هستند. این درحالی است که ما مسیر چند ده‌ساله رسیدن به فناوری پهپاد راطی نکرده‌ایم؛بلکه باشکارنمونه‌های آمریکایی،اسرائیلی وسایرپهپادها،توانستیم ازطریق مهندسی معکوس و الگوبرداری، این راه طولانی را در زمانی کوتاه طی کنیم. کارشناسان معتقدند در سایر زمینه‌های فنی نیز امکان چنین روندی وجود دارد.رئیس پیشین دانشگاه علامه طباطبایی گام بعدی را تلاش مستمر می‌داند و در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: در این مسیر باید بسیار تلاش کرد و از تحولات علمی جهان آگاه شد؛ چراکه دنیا متوقف نمی‌شود ومسیر خود را با سرعت ادامه می‌دهد. بنابراین ما باید با استفاده از ابزار‌های مناسب بستر لازم را برای شناسایی مرزهای دانش ایجاد کنیم تا به این شکل نسبت به مرزهای دانش آگاهی کافی به دست بیاوریم و برای رسیدن به این قله‌ها تلاش کنیم؛ چراکه ظرفیت فراهم‌شده در کشور در حوزه دانش همچنان قابل گسترش است.
استفاده هوشمندانه از ظرفیت جهانی
در کنار لزوم خودباوری و تلاش مستمر در مسیر شتاب علمی، گسترش ارتباطات علمی بین‌المللی نیز در شرایط فعلی-که رشد علمی به یکی از شاخص‌های اصلی قدرت ملی تبدیل شده- اهمیتی دوچندان پیدا کرده است. در این میان، همکاری با کشورهای اسلامی نه‌تنها به اشتراک‌گذاری تجربیات و ظرفیت‌ها کمک می‌کند بلکه می‌تواند راهی مؤثر برای عبور از محدودیت‌های تحمیلی کشورهای پیشرفته در دسترسی به دانش روز باشد. موضوعی که رهبر معظم انقلاب نیز بر آن تأکید کرده‌اند. عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی گام سوم در تحقق شتاب علم و فناوری کشور را همین موضوع می‌داند و می‌گوید: ارتباطات بین‌المللی، به‌ویژه با کشورهای اسلامی، در حوزه‌های علمی می‌تواند کمک‌کننده باشد و دانشگاه‌ها و مراکز علمی ما می‌توانند ارتباط مؤثری با نهادهای علمی خارج از کشور برقرار کنند.
در این بین کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و برخی کشورهای اروپایی، دانش را به شکل هدفمند توزیع می‌کنند و همه اطلاعات علمی را در اختیار ما نمی‌گذارند.
معتمدی دراین باره می‌گوید: اما راهکارهایی برای عبور از این موانع وجود دارد، همان‌طور که در تمام این سال‌ها علی‌رغم غرض‌ورزی‌ها در بسیاری از زمینه‌ها موفق عمل کرده‌ایم.
این درحالی است که حتی شیوه‌های جنگ نیز این روزها تغییر کرده و این موضوع در جنگ ترکیبی که رژیم صهیونی و آمریکا به ما تحمیل کردند، آشکار بود. آن‌طور که او توضیح می‌دهد، این روزها برخلاف دوران دفاع مقدس، جنگ‌ها وابستگی شدید به تکنولوژی و دستاوردهای علمی دارد. بنابراین اگر می‌خواهیم همچنان آماده بوده و شرایط مناسبی داشته باشیم باید به سمت دستیابی به فناوری‌های نو، شناسایی مرزهای دانش و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بین‌المللی حرکت کنیم.
حمایت و نهادسازی علمی؛ نقطه آغاز شتاب
درپی صدور پیام راهبردی رهبر معظم انقلاب درباره شتاب در علم و فناوری، جامعه دانشگاهی و مسئولان آموزش‌عالی کشور با اعلام حمایت، اقداماتی را برای اجرای این رهنمودها آغاز کرده‌اند. به عنوان مثال، دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با تأکید بر هم‌افزایی نخبگان و اصحاب فرهنگ، اعلام کرد راهبری جنبش علمی-فناوری کشور و بازسازی ساختار فرهنگی جامعه را به‌صورت قرارگاهی و با سازوکارهای مشخص دنبال خواهد کرد. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز تدوین و اجرای بسته سیاستی جدیدی را در دستور کار قرار داده و اعلام کرده که بازنگری در کیفیت آموزش و پژوهش، با مشارکت همه‌جانبه اعضای جامعه دانشگاهی، محور تحول نهاد علم خواهد بود. این اقدامات اگرچه نشان از آغاز یک حرکت هماهنگ برای ارتقای جایگاه علمی ایران و پاسخ به مطالبات راهبردی مقام معظم رهبری دارد اما به عقیده رئیس پیشین دانشگاه علامه طباطبایی نقطه آغاز این مسیر «حمایت» و «نهادسازی علمی» است. آن‌طور که او در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد: کسانی که بودجه و امکانات در اختیار دارند، نباید با خساست و محدودیت با حوزه پژوهش برخورد کنند. علاوه‌بر آن ما باید نهادهای علمی و تخصصی در زمینه‌های مختلف ایجاد کنیم؛ همان‌طور که در حوزه‌هایی مانند فناوری نانو و بیوتکنولوژی این رویکرد را دنبال کردیم. معتمدی ادامه می‌دهد: زمانی که این فناوری‌ها در جهان هنوز در حال شکل‌گیری بودند، ما با ایجاد نهادهای مرتبط و حمایت دولتی، توانستیم همزمان با رشد جهانی در این عرصه‌ها گام برداریم. بنابراین، حمایت ساختاری از سوی مسئولان، نهادسازی هدفمند و فعال‌سازی ظرفیت‌های موجود، می‌تواند نقطه شروعی برای یک شتاب علمی جدید باشد.
