فروریختن دیوار انحصار دانش

شایان ذکر است که ‌‌استنساخ کتب به صورت کنده‌کاری، کاری بس دشوار و با صرف هزینه و وقت زیاد انجام می‌گرفت و بنابر این اشاعه علوم به کندی صورت می‌گرفت. به هرحال نخستین گام بزرگ در فن چاپ، اختراع حروف متحرک و فلزی توسط گوتنبرگ آلمانی در سال 1450 میلادی برداشته شد که صنعت چاپ را از شکل چوبی به صورت فلزی درآورد. اختراع با حروف متحرک این امکان را به‌وجود آورد که دروازه‌های تمدن بشری روی همه افراد طالب علم و دانش گشوده شود. این فن بتدریج از آلمان به فرانسه، هلند، انگلستان، سوئیس و ایتالیا راه یافت و کشور ایران نیز در نیمه اول قرن 13 هجری با این پدیده نوین آشنا شد.

صنعت چاپ از تاسیسات تمدنی مهم و پایه بود که ورود آن به ایران سرآغاز تحول فرهنگی عمده‌ای در کشور ماست که بدون آن، پیشرفت در عرصه‌های آموزشی، فرهنگی و علمی ممکن نبود.

تاریخچه چاپ در ایران

در اصل تاریخ چاپ در ایران به 5 قرن قبل از میلاد یعنی به زمان پادشاهی هخامنشی و به مهرهای سلطنتی می‌رسد. این مهرها برای تأیید فرامین و احکام پادشاهان ایرانی به وجود آمد و روی نگین انگشتر منقوش می‌شد و آن را به‌وسیله سنگ‌های عقیق، در، زمرد و یاقوت حک می‌کردند و با مرکب مخصوص روی طومارها، کاغذهای فرامین و احکام می‌زدند. پس از آن اعیان و اشراف درباری و سایر مردم هم از پادشاهان و حاکمان تقلید کردند و هر یک مهرهایی برای خود ساختند و روی کاغذهای معمولی آن دوره می‌زدند. یکی از مدارک به‌دست آمده در این زمینه مهر داریوش بزرگ، پادشاه هخامنشی است که هم‌اکنون در موزه لندن نگهداری می‌شود. این مهر تصویر و نقش داریوش را در حالی که سوار بر ارابه سلطنتی و در حال شکارشیر است، نشان می‌دهد. در زیر آن، 3 سطر نوشته هم به چشم می‌خورد و ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن 7 هجری قمری و به زمان سلطنت گیخاتو خان پسر اباقا خان (694 ـ 690) یکی از پادشاهان مغول ایران نسبت می‌دهند. در عهد پادشاهی وی، کشور دچار بحران مالی و اقتصادی شد و خزانه از زر و سیم تهی ماند. در این زمان شخصی به نام عزالدین محمد بن مظفر بن عمید که قبلا به کشور چین سفر کرده و از اوضاع آنجا اطلاع کافی داشت، به وزیر وقت صدر جهان زنجانی پیشنهاد کرد به جای زر و سیم مملکت چین نوعی برگه بهادار به نام چاو در مملکت رایج کند تا به‌این وسیله بحران مالی را مرتفع کند که این طرح مورد قبول واقع شد. به دنبال آن اداره و کارخانه‌ای در شهر برای اشاعه چاو دایر شد که آن را چاوخانه نامیدند. ضمنا بعضی از محققان، منشأ واژه‌های امروز چاپ را مأخوذ از چاو که در هندوستان گاهی چاپ و گاهی چهاپ هم نوشته، می‌دانند.

در سال 1207 ق کشیش مسیحی شاه عباس صفوی را با حروف چاپی فارسی و عربی آشنا ساخت. شاه عباس به موضوع علاقه‌مند شد، گویا از او خواست که چاپ را وارد ایران کند. لذا در اواسط قرن 11 در عهد صفویان توسط بازرگانان ایرانی که از ارامنه ساکن آمستردام بودند، این کار انجام گرفت. آنها چاپخانه‌ای را با حروف ارمنی خریداری و وارد جلفای اصفهان کردند. همزمان با چاپخانه ارامنه، عده‌ای از رجال و سلاطین صفویه نیز به فکر ایجاد چاپخانه با حروف فارسی و عربی افتادند. چنان که شاردن، سیاح معروف فرانسوی که در زمان شاه سلیمان صفوی به ایران آمده، در سیاحت‌نامه خود می‌نویسد:

ایرانیان اشتیاق وافری دارند که صنایع چاپ در کشورشان پدید آید و به فواید آن کاملا پی ببرند، معهذا کسی پیدا نمی‌شود که چاپخانه به‌وجود آورد. برادر وزیر دربار که یک شخص بسیار عالم و مقرب حضور شاهنشاه است، در سال 1087 هجری قمری می‌خواست با من قرار و مداری بگذارد تا کارگرانی به ایران آیند و این فن ظریف را به ایشان بیاموزند. مشارالیه کتاب‌های عربی و فارسی چاپی را که برایش برده بودم، به نظر اعلی حضرت همایونی رسانید، با پیشنهاد او موافقت حاصل شد ولی وقتی که مساله پرداخت پول آنها به میان آمد، هرچه رشته بود پنبه گشت.

همان‌طور که قبلا اشاره شد صنعت چاپ از طریق اروپا به ایران راه یافت و نخستین‌بار در زمان سلطنت فتحعلیشاه و به کوشش عباس میرزا نایب‌السلطنه که مروج علوم دینی و ادبیات محلی بود و عشق سرشار به تواریخ سیر داشت، رواج یافت و مشارالیه از طرف فتحعلیشاه به حکمرانی آذربایجان منصوب شد. در دوره زمامداری وی، جنگ ایران و روس روی داد. او در اثنای کشمکش و تلاش برای نجات و بازگشت ایالات از دست رفته ماورای رود ارس دریافت که با بقای اوضاع به صورت حاضر و تکیه بر اسباب و وسایل و طرق معمول در جنگ و دفاع سنتی دیگر امیدی به رهایی و رهانیدن نیست و از راه قبول شکل نظام جدید اروپایی و جلب معلم و مشاق و فرمانده و توپچی و توپریز و تفنگ ساز و باروت ساز از انگلیس و فرانسه و تشکیل افواج و تنظیم امور آنها طبق الگوی فرنگی باید کار تازه‌ای آغاز کرد. او بسیاری از علما و ادبا و ارباب ترجمه و تألیف و استادان صنایع فنون را به دور خود جمع کرده و جنبشی در تحول به سوی علوم و دانش نوین پدید آمد. در مرحله نخست به امر عباس میرزا هم از ایران کسانی برای آموختن فن چاپ و تهیه کردن دستگاه‌ها و ابزارهای چاپ به خارج فرستاده شدند و هم شخصی به نام برجس را که نزد ایرانیان به برجیس شهرت یافت، برای آموزش فن چاپ و تأسیس چاپخانه به ایران دعوت کردند. میرزاصالح شیرازی نخستین دانشجوی اعزامی به اروپا هنگام تحصیل در انگلستان با فن چاپ آشنا شد و در بازگشت چند دستگاه کوچک چاپ به تبریز آورد که تعدادی از آن بعدا به تهران منتقل شد. در باره دستگاه‌های چاپی که میرزاصالح شیرازی به ایران آورده است ظاهرا تردیدی نیست و نیز نقش او در انتشار روزنامه در ایران محرز است. در باب این‌که چاپخانه‌ای در تبریز تأسیس کرده باشد تردید هست. ظاهرا نخستین چاپخانه‌ای که وجود آن را حدود سال 1233 ق. در عصر عباس‌میرزا مسلم می‌دانند، چاپخانه‌ای است که با حمایت او در تبریز دایر شده و با حروف سربی ریخته‌ای کار می‌کرده است. رساله آبله‌کوبی نخستین کتاب فارسی است که به نظر صاحبنظران در چاپخانه تبریز و با حروف سری چاپ و منتشر شده است. در دهه 1250 ق. چند چاپخانه حروفی و سنگی در تبریز، تهران، اصفهان، مشهد، رشت و چند شهر دیگر دایر بود، اما چاپخانه سنگی در تهران رواج بیشتری داشته است. پس از مرگ عباس‌میرزا و فتحعلیشاه قاجار، نخستین کتاب‌های مصور به زبان فارسی در زمان محمدشاه قاجار چاپ و نشر شده است. چاپ در ایران عصر ناصری تحولات تازه‌ای را تجربه کرد. انتشار روزنامه و رواج نسبی روزنامه‌نگاری باعث رونق صنعت چاپ و صنعت چاپ نیز به نوبه خود باعث رشد روزنامه‌نگاری شد و عملا سرنوشت چاپ نیز به مطبوعات گره خورد، به‌طوری که تاریخ چاپ از آن پس از تاریخ مطبوعات غیرقابل تفکیک شد و حکومت‌ها در واقع از راه نظارت مستقیم بر چاپخانه‌ها، مطبوعات را عملا زیر نظر گرفتند و هر تصمیمی که درباره مطبوعات گرفته شد، نتیجه آن بی‌درنگ در چاپخانه‌ها محسوس شد و در همان دوره ناصری، هیات‌های تبلیغی مسیحی خارجی مقیم ایران چاپخانه‌هایی را تأسیس کردند و آثاری را به چاپ رساندند.

تأسیس مدرسه دارالفنون و نیاز به نشر منابع درسی سبب شد که کارگاهی مخصوص این کار دایر شود. دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه دارالفنون تهران در سال 1268ق. زیر نظر علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه تأسیس شد و حدود 40 عنوان کتاب درسی چاپ کرد. در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار که مردم ایران انقلاب مشروطه را تجربه کرد، تحولات تازه‌ای در صنعت چاپ ایجاد شد و تأثیر آثار چاپی بر آگاهی سیاسی و فرهنگی جامعه و تحرکات اجتماعی به مرحله‌ای رسید که در تاریخ ایران بی‌سابقه بود. در دوره محمدعلی‌شاه به دلیل حاکمیت اختناق و استبداد استفاده از چاپخانه‌های سربی اختصاصی و غیردولتی تا حدودی جای چاپخانه‌های سنگی دولتی را گرفت. در سال‌های پایانی حکومت قاجاریه به دلیل وقوع جنگ جهانی اول و ناامنی و هرج و مرج تحول قابل ذکری در زمینه صنعت چاپ رخ نداد.

پس از سقوط سلسله قاجاریه و استقرار صلح و ثبات نسبی در ایران، دوره تازه‌ای در فعالیت‌های چاپی آغاز شد. نظام آموزشی جدید، تأسیس دانشگاه تهران و تشکیل سازمان‌های متعدد و جدید دولتی از جمله عواملی بود که بر توسعه صنعت چاپ در این دوره تأثیر گذاشت. دوره پهلوی اول میان دو جنگ جهانی و مقارن با دوره‌ای از تحولات جهانی در فناوری چاپ است. اما به لحاظ این‌که در این عصر نظارت دولتی ایران در همه زمینه‌ها، بویژه بر صنعت چاپ که از انتشار کتاب و مطبوعات جدایی نداشته، برقرار بوده است و نظارت بر امور صنعت چاپ در دامنه شمول تفتیش شدید حکومتی قرار می‌گرفته، رشد چاپ در ایران فقط در مسیر سیاست‌های دولتی ممکن بود. بنا به برآوردی آماری، پیش از سال 1300 ش. در سراسر کشور حدود 40 چاپخانه وجود داشته است.

سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی در دهه 1350ش. چندین موسسه انتشاراتی جدید وارد صحنه شدند و برای چاپ کتاب‌های دیگر، دستگاه چاپی تازه‌ای وارد کردند و به راه انداختند. ماشین‌های جدید و مجهز لاینوترون، که انتشارات سروش و چاپخانه‌های روزنامه کیهان و اطلاعات خریدند و وارد کردند، از آن جمله است. در جریان مبازرات مردم علیه رژیم پهلوی، چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین کانون‌ها برضد رژیم پهلوی بویژه در سال‌های 1356 تا 1357 ش. بودند.

مهدی داوودی

منابع:

1ـ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، انجمن دانشجویان دانشگاه تهران، 1354.2ـ گلپایگانی، حسین تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران، ماهنامه صنعت چاپ، شماره 110، آذر سال 1370.3ـ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، بعثت، 1375.4ـ‌ بابازاده، شهلا، تاریخ چاپ در ایران، تهران، کتابخانه طهوری، 1378.5 ـ کریمیان، علی ـ میرزائی‌پری، زهرا، ته نقش‌های اسناد آرشیوی ایران، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه‌ای ملی ایران، 1388.6 ـ صافی، قاسم، از چاپخانه تا کتابخانه مراحل کتاب‌نویسی، چاپ‌سپاری، کتابداری و کتابخوانی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1381.7ـ آذرنگ، عبدالحسین، مبانی نشر کتاب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1381.8 ـ قاسمی، فرید، تاریخ روزنامه‌نگاری ایران (مجموعه مقالات)، جلد 1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379. 9ـ‌ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، جلد 1، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،1377.