کارگردانان؛ ملوانان کشتی تلویزیون

جدا از سفر خاطره‌انگیزی که افراد چمدان به دست ‌ خواهند داشت، باید به لذتی اشاره کرد که ناخدا از این مسیر می‌برد. او با این‌که بارها به واسطه شغلش چنین سفرهایی را تجربه کرده، اما هربار به جز مساله معیشت حتما چیزهای دیگری هم هست که او را ترغیب می‌کند دل به دریا بزند و در آبی بی انتها برود و در این مسیر مسافرانی را نیز شریک شوروحال دریایی‌اش کند.

سینما و تلویزیون و به عبارت بهتر هنرهای نمایشی یک کار گروهی و دسته جمعی است و دیدن اثر دلنشین نهایی، به همدلی و هماهنگی افرادی کاربلد و چیره دست نیاز دارد. اگر از مباحث تهیه و تولید اثر و حضور مقتدرانه برخی بازیگران و ستاره‌سالاری به طور موقت چشم پوشی کنیم، قاعده این است که حرف اول و آخر را شخص کارگردان به عنوان سکاندار یک اثر نمایشی بزند. این مساله برای جلوگیری از هرج و مرج و آشفتگی اتفاق می‌افتد و عقل هم حکم می‌کند همه نیروها و افکار بسیج شوند و در خدمت یک فکر و اراده واحد قرار بگیرند تا فیلم یا سریال و نمایش موردنظر دارای امضایی واحد و قابل تشخیص برای قضاوت باشد.

هر کارگردانی خصوصیات منحصربه‌فرد خود را دارد و اثر خودش را می‌سازد یا دست کم باید اینطور باشد. چون اصلا الان بحث ما این نیست که برخی کارگردان‌ها بخصوص در نظام استودیویی (مانند آنچه در عصر طلایی هالیوود بود) تا چه اندازه مطیع اوامر و اسیر دست تهیه‌کننده‌های ذی‌نفوذ و قدرتمند و کمپانی‌های فیلمسازی هستند. یا این‌که چقدر برخی کارگردان‌ها تحت تاثیر نام و ابهت ستاره‌ها قرار می‌گیرند و به مومی انعطاف‌پذیر در دستان آنها تبدیل می‌شوند.

همه کارگردان‌های حرفه‌ای برای پیشبرد کار به بازوان اجرایی نیاز دارند و نمی‌توانند یک‌تنه پروژه‌ای را پیش ببرند. از همینجاست که گروه کارگردانی جایگاه ویژه و اهمیت منحصربه‌فردی پیدا می‌کند و همه گروه‌های یک فیلم یا سریال باید تعامل و ارتباط مناسبی با این گروه داشته باشند. کارگردان نفر اول این گروه و درنهایت نفر نخست کل مجموعه است. دستیار اول کارگردان، برنامه‌ریز، دستیار دوم کارگردان و در صورت لزوم دستیاران سوم و چهارم کارگردان و منشی صحنه اعضای گروه کارگردانی را تشکیل می‌دهند.

دستیار کارگردان ‌ در تمام امور یار و یاور کارگردان است و به او کمک می‌کند. درمیان دستیارها وظیفه دستیار اول کارگردان از همه مهم‌تر و خطیرتر است و او باید از شم مدیریتی بالایی برای هدایت تیم فیلمسازی و همراهی با کارگردان برخوردار باشد. او باید پا به پای کارگردان فیلمنامه را با جزئیات بخواند و در کار دکوپاژ و مشخص کردن تعداد دقیق نماها به کارگردان کمک کند. رج‌زدن نماها و این‌که فلان بازیگر در چه سکانس‌ها و لوکیشن‌هایی بازی دارد از مهم‌ترین وظایف دستیار اول کارگردان است.

گاهی کارگردان‌ها وظیفه طراحی استوری‌برد (فیلمنامه مصور اجرایی) را هم به دستیار اول کارگردان واگذار می‌کنند. دستیار اول کارگردان بر کار دستیار دوم و دیگر دستیاران هم نظارت می‌کند. او به همراه مدیر تولید و مدیر تدارکات از مهم‌ترین عوامل تکنیکی و اجرایی یک فیلم یا سریال محسوب می‌شود. در ایران معمولا دستیار اول کارگردان کار برنامه‌ریزی را هم انجام می‌دهد، بدین معنی که پس از هماهنگی با تیم تولید، برنامه و تاریخ برداشت‌ها را مشخص می‌کند و زمان رفت و آمد حضور بازیگران و سایر عوامل گروه فیلمسازی را هم تحت کنترل دارد.

دستیار دوم کارگردان نیروی کمکی دستیار اول کارگردان است و برگه‌های برنامه روزانه را تهیه و با نظارت دستیار اول کارگردان و هماهنگی با مدیرتولید آنها را تنظیم می‌کند. او به نوعی پشت صحنه را مدیریت می‌کند و پل ارتباطی بازیگران با گروه گریم و لباس است. او بر کار دیگر دستیاران گروه کارگردانی و عوامل اضافی پشت صحنه هم نظارت می‌کند. دیگر دستیاران هم که معمولا در پروژه‌های بزرگ‌تر به گروه اضافه می‌شوند، در راستای وظایف دستیاران اول و دوم فعالیت می‌کنند.

دستیاری کارگردانی با این‌که کاری هنرمندانه و دشوار است، اما معمولا به عنوان تمرین و پله‌ای برای کارگردانی تلقی می‌شود.

منشی صحنه به عنوان یکی از اعضای مهم گروه کارگردانی ، اطلاعات خاص هر نما را ثبت و نگهداری می‌کند. او مسئول یادداشت برداری از تعداد و طول زمان هر برداشت، گفت‌وگوهای هر صحنه، موقعیت شخصیت‌ها در سر صحنه و مسیر حرکتشان، محل و موقعیت وسایل موجود در صحنه، محل استقرار دوربین و حرکت آن است. درواقع حفظ راکورد و تداوم حسی، گریم و لباس بازیگران و چیدمان صحنه مهم‌ترین وظیفه منشی صحنه است تا اطمینان حاصل شود در نماهای بعدی همه چیز سر جای درست خود قرار گرفته‌اند. یادداشت‌های منشی صحنه بهترین کمک برای تدوینگران است تا موقع تدوین نماهای به هم ریخته با خیال راحت‌تری عمل کنند.

سیروس مقدم کارگردان موفق این سال‌های تلویزیون که آثار متنوعی چون پایتخت، اغما و بچه‌های نسبتا بد را در کارنامه دارد، از دستیاری کارگردانی شروع کرده و زمانی دستیار ناصر تقوایی در «دایی‌جان ناپلئون» بوده است. کارگردانان بسیاری را می‌شناسیم که جدا از اعتبار سینمایی، به واسطه کار در تلویزیون هم درخشیده‌اند. از کیانوش عیاری کارگردان مجموعه‌های «روزگار قریب» و «هزاران چشم» و مهدی فخیم زاده سازنده «ولایت عشق» و «تنهاترین سردار» بگیرید تا داود میرباقری کارگردان آثار ماندگاری چون «امام علی» و «مختارنامه». امرالله احمدجو، سیدضیاء‌الدین دری، محمدحسین لطیفی، حسن فتحی، سروش صحت، سعید آقاخانی، مهران مدیری و رضا عطاران برخی از مهم‌ترین چهره‌هایی هستند که بعضی از آثار ماندگار خود را در تلویزیون کارگردانی کرده‌اند. نوشتن این مطلب بدون اشاره به نام مسعود فروتن، کارگردان تلویزیونی پرآوازه و پرسابقه تلویزیون ناقص خواهد بود که در کارنامه‌اش نزدیک به هزار کارگردانی فیلم و سریال و برنامه تلویزیونی به چشم می‌خورد. (علی رستگار ‌/‌ روزنامه جام‌جم)