سفر کولی‌های آسمانی به خاک ایران

ماجرای انتخاب این روز به سال 2006 و امضای توافقنامه پرندگان آفریقا، اروپا و آسیا بر‌می‌گردد.

این نامگذاری با این هدف انجام شد تا توجه جهانیان هرچه بیشتر به پرندگان مهاجر و مشکلات آنها جلب شود. بنابراین در سراسر دنیا در این روز‌ها سازمان‌های مردم‌نهاد و دولتی برنامه‌های ویژه‌ای برگزار می‌کنند تا مردم به مشارکت فعال برای حفظ پرندگان مهاجر تشویق شوند.

برای نمونه، در این روز بیشتر مدارس دنیا برنامه‌های خاصی برای آگاه‌سازی دانش‌آموزان برگزار می‌کنند تا با افزایش آگاهی عمومی، حفاظت بیشتری از پرندگان و زیستگاه‌های آنها صورت بگیرد. هر سال شعاری نیز برای روز جهانی پرندگان مهاجر انتخاب می‌شود، شعار امسال «مقصدهای مسیرهای پروازی: پرندگان مهاجر و گردشگری» است.

535 گونه پرنده‌ای که در ایران دیده می‌شود، حدود یک‌سوم از پرنده‌های کل دنیا را تشکیل می‌دهند، افزون بر این براساس آمارهای بین‌المللی می‌توان گفت 12.4 درصد از کل پرندگان دنیا یعنی بیشتر از 192 گونه پرنده اکنون با خطر انقراض دست و پنجه نرم می‌کنند. عباس عاشوری، پرنده‌شناس درباره پرندگان مهاجر به جام‌جم می‌گوید: بخش بزرگی از پرندگانی که در ایران وجود دارد مهاجر هستند، این پرندگان به چند گروه تقسیم می‌شوند؛ گروهی که بومی کشورمان محسوب می‌شوند و در ایران زاد و والد می‌کنند، گروه دیگر پرندگان مهاجر زمستانه هستند و گروه دیگر را پرندگانی تشکیل می‌دهند که بهار و تابستان به کشورمان سفر می‌کنند، البته گروه دیگری نیز مهاجر عبوری هستند و برای حدود چند هفته مهمان تالاب‌های کشورمان می‌شوند.

عمده پرندگان مهاجر کشور گروهی هستند که پاییز و زمستان‌گذران هستند و از سیبری غربی و اروپای غربی به ایران مهاجرت کرده و بیشتر در استان‌های شمالی کشور دیده می‌شوند. حدود 65 درصد از پرندگان مهاجر را قو، غاز، اردک، آبچلیک و کاکایی‌ها تشکیل می‌دهند.

مهاجران در ایران

پرنده‌هایی مانند طاووسک، فلامینگو، اردک سرسبز، اردک سرسفید و زاغ بور در همه فصول در کشورمان دیده می‌شوند، اما گونه‌هایی نظیر خوتکا، قوی گنگ و غاز و پلیکان خاکستری زمستان‌ها در ایران دیده می‌شوند. گونه‌های‌ دیگری نیز مانند سلیم طوقی کوچک، حواصیل ارغوانی و زرد و گلاریول بال سرخ در بهار و تابستان قابل رویت هستند، افزون بر این پرنده‌ای مانند آبچلیک نیز جزو گونه‌های مهاجر عبوری به حساب می‌آید.

مجید خرازیان مقدم، مدیرکل دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان این‌که حدود 350 گونه پرنده در کشورمان زادآوری می‌کنند، درباره وضع پرندگان مهاجر به جام‌جم می‌گوید: درنای سیبری، خروس کولی دشتی، دال پشت سفید و گیلان شاه‌خالدار چهارگونه از پرندگان مهاجر هستند که وضع بحرانی دارند، برخی دیگر نیز مانند اسکوتر بال سفید، اردک سرسفید، بالابان و کرکس مصری وضع نامناسبی داشته و حدود 15گونه دیگر نیز جزو گونه‌های آسیب‌پذیر به حساب می‌آیند.

حفظ زیستگاه‌ها

در کشورمان حدود 600 سایت پرندگان وجود دارد، اما از این تعداد 105 زیستگاه که بیشتر حائز اهمیت است به ثبت بین‌المللی رسیده‌‌اند. بیشتر پرندگان مهاجری که برای زمستان‌گذرانی به کشورمان می‌آیند، در این زیستگاه‌ها ساکن می‌شوند. می‌توان گفت حفظ این زیستگاه‌ها که بیشترشان تالاب است، نقش ویژه‌ای در حفاظت از پرندگان مهاجر دارد.مقدم با اشاره به این‌که مسیرهای مهاجرتی پرندگان مرز سیاسی نمی‌شناسد، می‌گوید: برای نمونه پرنده‌ای مانند آبچلیک شکیل یا گیلان شاه حنایی 28 هزار کیلومتر سفر می‌کنند؛ بنابراین حفاظت از این پرندگان همکاری بیشتر کشورها را طلب می‌کند.

اکنون کنوانسیون حمایت از گونه‌های وحشی مهاجر (CMS) در این زمینه فعالیت می‌کند. برای نمونه این کنوانسیون سال1993 تفاهمنامه‌ای برای حفاظت از درنای سیبری تنظیم کرد تا به این شکل علاوه بر این‌که کشورها میزان تدابیر حفاظتی خود را بیشتر می‌کنند، کشورهایی نیز که در مسیر مهاجرت پرندگان قرار دارند در این باره بیشتر تلاش کنند.

پرندگان مهاجر با مشکلات زیادی برای بقا دست و پنجه نرم می‌کنند، در این بین شکار بی‌ضابطه یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌ها برای پرندگان مهاجر در آسیاست، البته رشد اقتصادی در این قاره نیز فشار زیادی روی تالاب‌ها ـ که زیستگاه اصلی این پرندگان است ـ وارد می‌کند. به همین دلیل اگر بخواهیم از پرندگان مهاجر حفاظت کنیم باید بیشتر به شرایط تالاب‌ها توجه کنیم.

زیستگاه‌های ناامن

شکار پرندگان مهاجر در برخی مناطق شمالی کشور مانند فریدونکنار سال‌هاست که مطرح شده، زیرا در این مناطق شکار بی‌رویه و بیرحمانه انجام می‌شود؛ به این شکل که دام‌های هوایی بزرگی افراشته شده و انواع پرندگان بدون توجه به وضع و شرایطشان شکار می‌شوند.

مدیر‌کل دفتر تنوع زیستی و حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره راهکار سازمان حفاظت محیط‌زیست برای رفع این مشکل عنوان می‌کند: ریاست سازمان برای حل این مساله نامه‌ای را برای استاندار مازندران فرستاده و به این وسیله درخواست کرده موضوع فریدونکنار در شورای تامین استان بررسی شود، زیرا این مساله فراسازمانی است.

نکته اینجاست که خیلی از بومیان این منطقه ادعا می‌کنند دامگاه‌ها به آنها به ارث رسیده و منبع اصلی امرار معاش آنهاست؛ بنابراین باید جایگزین‌های مناسبی نیز برای بومیان منطقه در نظر گرفت. افزون بر این باید تاکید کرد تا مراکز خرید و فروش این پرندگان جمع‌آوری نشود، نمی‌توان به بهتر شدن شرایط آنها در کشور امیدوار بود. به نظر می‌رسد برای رفع این مشکل باید دیدگاه مسئولان در سازمان حفاظت محیط‌زیست تغییر کند، زیرا آنها بیشتر دیدگاه حراستی دارند، اما برای حفظ گونه‌های جانوری باید مردم را وارد عرصه کرد و به آنها آموزش داد به این شکل که جوامع محلی باید حفاظت از گونه‌های جانوری را به عهده بگیرند، زیرا با توجه به کمبود وسایل حفاظتی و محیط‌بان در کشور استفاده از سازمان‌های مردم‌نهاد می‌تواند بهترین گزینه باشد.عاشوری با اشاره به این‌که دام‌های هوایی بیشترین آسیب را به پرندگان مهاجر می‌زند، ادامه می‌دهد: برای نمونه، اردک سرسفید، اردک بلوطی و غاز پیشانی‌سفید کوچک شرایط مناسبی ندارند و نباید شکار شوند.

برای پرنده‌های مهاجر زمستان‌گذران تالاب‌ها و زیستگاه‌های استان‌های گیلان، مازندران، خوزستان و هرمزگان و سیستان و بلوچستان و فارس حائز اهمیت است، زیرا این استان‌ها 88 تا 93 درصد پرندگان مهاجر کشورمان را پذیرا هستند.

وی درباره پرندگان بومی کشورمان یادآور می‌شود: از نظر علمی به پرنده‌ای بومی می‌گوییم که تمام سال فقط در یک سرزمین زندگی کرده و جوجه‌آوری کند به همین دلیل در ایران می‌توان به زاغ بور یا چرخ‌ریسک خزری تقریبا پرنده بومی گفت.

گنجینه‌ای به نام گردشگر پرنده‌نگر

این در حالی است که به گفته کارشناسان، جمعیت پرندگان مهاجر بین 10 تا 15 میلیون است، اما سهم کشورمان در این میان حدود دو میلیون پرنده است. نکته اینجاست چنانچه زیرساخت‌ها برای آنها مناسب شود به طور حتم سهم کشورمان از پرندگان مهاجر بیشتر خواهد شد و به این شکل می‌توان از فرصت‌های بی‌نظیری مانند گردشگری پرنده‌نگر بهره برد.

نکته اینجاست که درآمد گردشگری پرنده‌نگر بسیار بیشتر از شکار است و کشورهای اروپایی به این واقعیت پی برده‌اند؛ به همین دلیل تمام تلاش خود را برای گسترش این صنعت به کار گرفته‌اند.

عاشوری یادآور می‌شود: تعداد طرفداران پرنده‌نگری در کشوری مانند انگلستان آنقدر زیاد است که برخی‌ها می‌گویند طرفداران پرنده‌نگری در این کشور بیشتر از طرفداران فوتبال است، زیرا آنها از کودکی با پرنده‌نگری آشنا می‌شوند. برای نمونه در بین اعضای گروه پرنده‌نگر هلندی که مدتی قبل برای سرشماری پرندگان به ایران آمده بودند، افرادی دیده می‌شد که کارگر بیمارستان یا شرکت پنیرسازی بودند، اما از برخی کارشناسان ما معلومات بیشتری درباره پرندگان داشتند.در کشورمان، اما محدودیت‌هایی برای تورهای پرنده‌نگری وجود دارد و هنوز این نوع گردشگری شکل ایده‌آلی به خود نگرفته است. نکته اینجاست که خیلی از مسئولان کشور نیز نمی‌دانند در ایران چه گونه‌هایی از پرندگان زندگی می‌کنند، به همین دلیل برای بهره بردن از این صنعت پرسود باید زیرساخت‌ها را آماده کرد؛ برای نمونه، تور لیدرها باید آموزش‌های لازم را دیده و مکان‌های پرنده‌نگری و مسیرهای عبور آنها مشخص شود.

عاشوری در این‌باره عنوان می‌کند: در برخی تالاب‌ها و برکه‌ها مانند سلکه صومعه‌سرا سایت پرنده‌نگری مناسب وجود دارد یا در کانی‌برازان هم کارهایی دارد می‌شود، اما باید تلاش بیشتری صورت بگیرد.

در این میان می‌توان از میانکاله، پارک ملی بوجاق، تالاب سلکه صومعه‌سرا، کانی‌برازان مهاباد، تالاب‌های شادگان و هورالعظیم به‌عنوان محل مناسب پرنده‌نگری یاد کرد. در ضمن پارک ملی کویر تنها زیستگاه زاغ بور ایرانی است، به همین دلیل اگر گردشگری پرنده‌نگری در ایران رشد کند، سالانه گردشگران زیادی از سراسر دنیا برای دیدن زاغ بور راهی کشورمان می‌شوند.

مهدی آیینی‌ / ‌گروه جامعه