عکس؛ منبع جدید تاریخ نگاری

ارنست هولستر

ارنست هولستر (1911ـ1835) مهندس آلمانی، یکی از عکاسان پیشگام نیمه‏ دوم قرن 19 میلادی است که در زمان ناصرالدین شاه به کشور ما آمد و نزدیک به 20 سال از عمر خود را در اصفهان گذراند. مجموعه‏ چشمگیر عکس‏ها‏ی هولستر، سال‏ها از نظرها پنهان بود و بر اثر یک اتفاق در خانه ریکولتا، نوه‏ او در مانستر آلمان به دست آمد.

ارنست هولستر، یک عکاس آلمانی‌الاصل بود که در زمان قاجاریه توسط انگلیسی‌ها استخدام شد تا یک تلگراف خانه تأسیس کند. به دلیل اهمیتی که کشور هند در آن زمان داشت، ایران پایگاه خوبی برای خارجی‌ها بود تا به‌واسطه آن بر هند تسلط پیدا کنند. هولستر سال‌ها در منطقه جلفای اصفهان زندگی کرد و در این مدت با دوربین عکاسی خود، عکس‌های زیادی از جاهای مختلف اصفهان گرفت. این عکس‌ها، خیلی دقیق و روشن، موقعیت اجتماعی اصفهان آن زمان را نشان می‌دهد. وی کارمند آلمانی اداره تلگراف بود که در استخدام دولت انگلیس قرار داشت. هولستر وقتی ماموریتش تمام شد، از ایران رفت، اما از مدتی با یک دوربین عکاسی برگشت. او در یادداشتی می‌نویسد: «از چند سال پیش به این طرف بسیاری عوامل بیگانه که اغلب سبک اروپایی دارند، در این کشور نفوذ می‌کنند. عمارات کهن، عادات و آداب، حتی طرز لباس پوشیدن بتدریج از بین می‌رود؛ به طوری که تا چند سال دیگر، بسیاری از آنچه را که شاردن و تاورنیه (جهانگردان فرانسوی که در دوره شاه عباس از اصفهان و ایران دیدن کردند) به وصف آورده‌اند، پیدا نتوان کرد.»

هولستر با دختری اصفهانی به نام مریم حق نظر ازدواج کرد؛ دختری که اهل جلفا و از ارامنه اصفهان بود. او در طول سال‌های???? تا 1898حدود 3000 عکس از اصفهان و جاهای دیگر ایران گرفت. عکس‌هایی از خانه و خانواده خود، از کوچه‌ها، باغ‌ها، مسجدها، پل‌ها، کبوترخانه‌ها، امامزاده‌ها، کشتزارها، گله‌ها، کجاوه‌ها، کاروان‌ها، خانه‌ها، ظل‌السلطان و خانه و ارتشیان او، حکام و رجال اصفهان، علما، بازرگانان، پیشه‌وران، زرتشتیان، افغان‌ها، کلیساهای جلفا و کشیشان و تارک دنیاهای ارمنی، عروس و دامادهای ارمنی، رجال ارمنی جلفا، مجالس تعزیه و تعزیه‌گردان‌ها، زورخانه و پهلوان‌ها، مراسم عروسی و میوه‌ها و ده‌ها موضوع دیگر.

شاید در نگاه اول، تصاویر هولستر فقط یک تعداد عکس معمولی از یک دوره تاریخی و از مردم و اصناف و بناهای آن دوره باشد ولی نگاه اندیشمندانه و داشتن مطالعه و علاقه خاص او، به عکس‌های هولستر ارزش تاریخی بخشیده و بیانگر اهمیت قائل شدن او به معماری گذشتگان و فهم و درکش از معماری دوره‌ای خاص بوده است. اهمیت دادن به آداب و رسوم مردم عادی و در نگاه دیگر، سبک زندگی حاکمان وقت از جمله ظل‌السلطان، همه نشانگر نگاهی همه جانبه فنی به تاریخ از دید یک فرد با مطالعه و ژرف‌اندیش است. تصاویر هولستر از اصناف مختلف دوره قاجار در یک نگاه دقیق، مانند فیلم‌هایی است که همه سند‌های تاریخی شفاف از نوع و جنس قابل فروش یا کارهای در حال انجام از اصناف منسوخ دوره قاجار را نشان می‌دهد و همچنین عکس‌هایی از نماز خواندن و آرایشگر دوره‌گرد، پنبه‌‌زن‌ها، نمد مالی، زنان اصفهانی و ارمنی و لباس‌های خاص محلی، تصاویری از زمستان و تابستان اصفهان و نماهایی از تمام شهر اصفهان. از جمله آنها هستند.

هولستر سال 1911 در 76 سالگی درگذشت و پس از مرگش فرزندان او شیشه‌ها و عکس‌هایش را به آلمان بردند. در دهه 1960 میلادی ترکیدن لوله آب در زیرزمینی که انبار منزل یکی از نواده‌های هولستر بود، باعث شد تا آنها صندوق‌ نگاتیوهای شیشه‌ای را پیدا کنند و نمونه‌هایی از این عکس‌ها را در مجلات مختلف به چاپ برسانند. نخستین بار در سال 1355 هجری شمسی، عکس‏های هولستر از اصفهان همراه با یادداشت‏های او در کتابی به نام «ایران در یکصد و سیزده سال پیش» چاپ شد. بدون تردید این کتاب گنجینه‏ای با ارزش بود؛ اما بدون جلد دوم، ناتمام تلقی می‏شد. پس از سال‏ها به همت مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، کتاب «هزار جلوه زندگی» به زیور چاپ آراسته شد. در این کتاب، مجموعه‏ کاملی از عکس‏ها و یادداشت‏های قابل توجه هولستر، همراه با تحقیق مستقلی درباره‏ زندگی و کار این شیفته ایران و ایرانی، ارائه شده است.

منابع:

1ـ عاصمی، محمد، ارنست هولستر، ایران در یکصدوسیزده سال پیش، بخش نخست، اصفهان

2ـ رضوی، ضیا: کشف یک گنجینه پربهای تاریخی، نشریه کاوه، سال دهم، شماره اول، فروردین 1351، شماره 40

3ـ ذکاء، یحیی: تاریخ عکاسی و عکاسان در ایران، چاپ اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1376

4ـ کشف یک گنجینه پربهای تاریخی، نشریه کاوه، سال دهم، شماره دوم و سوم، 1351، شماره 41 و 42

5 ـ دمندان(نفیسی)، پریسا: چهره‌نگاران اصفهان (گوشه‌ای از تاریخ عکاسی ایران)، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1377

6 ـ هزار جلوه زندگی، عکس‌های ارنست هولستر از اصفهان، سازمان میراث فرهنگی چاپ اول، 1382

فخری رضایی
دانشجوی دکتری تاریخ محلی