آمار، ابزاری برای شناخت جوامع

به طور کلی می‌توان شناخت جامعه را مهم‌ترین اثر و البته اهمیت آمار دانست. متصدیان آمار در جامعه با بررسی ابعاد مختلف آن، اعداد و ارقامی در اختیار ما می‌گذارند تا بتوانیم با استفاده از آن اعداد و ارقام به وضعیت جامعه پی ببریم، برای حفظ شرایط مطلوب بکوشیم یا برای تغییر وضع موجود به مطلوب تلاش کنیم.

مثلا اگر بدانیم تعداد نوزادان در برهه‌ای از زمان در حال افزایش است باید به فکر دبستان‌هایی باشیم که در آینده نزدیک قرار است مورد استفاده این افراد قرار گیرد تا دیگر شرایط دهه 70 و 80 ایران ـ یعنی ازدیاد دانش‌آموز در کلاس ـ تکرار نشود یا برعکس اگر بدانیم تعداد سالمندان جامعه رو به افزایش است، باید فکری برای مراقبت از این افراد و تامین اجتماعی آنان و حتی امور مربوط به دفن و کفنشان کنیم.

در عرصه اقتصاد، اگر مثل شرایط کنونی جامعه ایران بفهمیم نقدینگی بالاست، باید از تزریق پول بیشتر به جامعه جلوگیری کنیم و در بخش اجتماعی اگر بدانیم طلاق در جامعه در حال افزایش است، باید اقدامات پژوهشی و عملی برای کاهش آمار طلاق انجام دهیم. در همه این مثال‌ها، دانستن و شناخت به دست آمده راهی است برای حرکت پیشرفت جامعه.

در این راه البته آمار باید به صورت درست اعلام شود تا شناخت ما از جامعه مطابق واقع باشد. شروط دیگری چون شفافیت آماری و انتشار آمار برای عموم هم جزو شرایطی است که برای رسیدن به کارکرد اساسی آمار نیاز است.

کشورها برای شناخت اینچنینی از جامعه خویش روش‌های مختلف آماری و البته نهادهای گوناگون آماری دارند. مثلا سرشماری یکی از روش‌هایی است که در کشورهای مختلف و در بازه‌های تقریبا طولانی‌مدت صورت می‌گیرد تا شناختی جزئی از شرایط جامعه به دست آید.

ابزاری برای شناخت مطلق و مستند

ممکن است فرد یا افرادی مدعی باشند شناخت جامعه از مسیرهای دیگر هم ممکن است؛ مثلا صحبت‌کردن با مردم عادی یا تماشای زندگی مردم از نزدیک، اما چنین راه‌هایی در جوامع مدرن و پیشرفته کنونی که وسعت قابل ملاحظه‌ای هم دارند، جوابگو نیست. در عین حال باید در نظر داشت اعداد و ارقام چون از دایره ریاضیات بوده تفسیر و تعبیر بردار نیست و کسی نمی‌تواند مدعی شود مثلا در حالی که طلاق از 10 مورد به 20 مورد رسیده، با کاهش این پدیده روبه‌رو بودیم.

در صورتی که ممکن است در صحبت با مردم عادی یا مشاهده میدانی با چنین اشکالاتی روبه‌رو شویم. این موضوع بخصوص در جهان جدید اهمیت بالایی پیدا کرده است. در گذشته ممکن بود به خاطر کم‌بودن سواد، رواج نظام شیخوخیت و احترام به بزرگان و فرهنگ شفاهی مردم سخنانی واهی در میان مردم جای بگیرد، اما در زمانه‌ای که میزان استنادات و ارجاعات به عنوان یک معیار برای ارزشگذاری مقالات مورد استفاده قرار می‌گیرد، نباید انتظار داشت سخنان کلی و بدون مبنا در شناخت جامعه مورد پذیرش قرار گیرد، بلکه باید انتظار این را داشت هر سخنی مبتنی بر آماری رسمی و البته به دست آمده از روشی علمی باشد.

کار به جایی رسیده که استاد شهید مطهری در کتاب «حماسه حسینی» خود برخی خرافات در مورد حادثه عاشورا را که در زمانه قدیم میان مردم جاری و ساری بوده از طریق آمار رد می‌کند. مثلا ایشان در آن کتاب می‌گوید کشته شدن این تعداد از لشکریان شام به دست حضرت ابوالفضل(ع) در طول یک روز خلاف منطق آماری است.

ابزاری برای مقایسه

آمار علاوه بر این‌که برای شناخت وضعیت کنونی به کار می‌رود، یکی از ابزارهای بسیار خوب برای مقایسه است. با ثبت و حفظ آمارهای چند سال متوالی یا در چند مکان مختلف می‌توان متوجه شد شاخص‌های جامعه در بستر زمان یا در مناطق مختلف جغرافیایی چه تفاوت‌هایی دارد و آن‌گاه مبتنی بر این مقایسه گام برداشت. مثلا اگر بدانیم در یزد، میزان طلاق کم و در تهران زیاد است، می‌توان با شناخت جامعه یزد برای کاهش طلاق در جامعه گام برداشت یا وقتی بدانیم در اوایل دهه 70 میزان فرزندآوری ایرانیان کمتر از اوایل دهه 60 بوده است و علت این تغییر را بفهمیم، می‌توانیم در سیاست‌های جدید جمعیتی کشور از ایجاد چنان پدیده‌ای جلوگیری کنیم.

آمار به مثابه یک ابزار سیاسی

آمار وجه دیگری هم دارد که آن را به یک ابزار سیاسی تبدیل می‌کند. اعداد و ارقام به دست آمده در میان جامعه، نوعی فصل‌الخطاب برای اختلافات و منازعات سیاسی هم به حساب می‌آید و از این روست که انتخاباتی که رابطه تنگاتنگی با آمار دارد به عنوان یک ابزار انتخاب حکمرانان در جوامع مدرن به کار می‌رود. تصور کنید امروز قرار بود به شیوه یونانیان و از طریق دموکراسی مستقیم یعنی حضور همه مردم در یک محل مشخص در مورد جوامع تصمیم‌گیری شود. در عین حال، آمار پس از مرحله انتخاب حکمران و در مرحله حکومت‌کردن هم به کار می‌آید، کما این‌که دیده می‌شود در مواردی برای گرفتن نظر مردم اقدام به همه‌پرسی می‌شود یا تصویب طرح یا لایحه در مجلس نیاز به اکثریتی از نمایندگان دارد.

در عرصه سیاسی، آمار می‌تواند ابزاری برای رقابت هم باشد. در انتخابات سال 88 یکی از مسائلی که تنور رقابت را میان کاندیداها گرم کرد، مساله آمار بود. آمار بخوبی نشان می‌دهد عملکرد یک کاندیدا در دوران مدیریت او چه بوده است و ضمنا می‌تواند نوعی هدفگذاری یا وعده دادن در جریان تبلیغات انتخاباتی هم باشد. در عین حال رسوا‌کردن دروغ‌ها یا تقلب‌های آماری می‌تواند باعث از بین رفتن اعتبار یک کاندیدا شود.

آمار به مثابه یک کالا و ابزار اقتصادی

در عین حال نمی‌توان ارزش اقتصادی آمار را هم از یاد برد. فرض کنید سرمایه‌ای در دست دارید و می‌خواهید یک کارخانه صنعتی راه بیندازید، اما نمی‌دانید که تولید چه کالایی سود اقتصادی بالا دارد. در این شرایط، این موسسات بازارشناسی و بازاریابی است که به شما می‌گوید در حوزه زیر نظر شما چه کالا یا کالاهایی مقبول مردم است، متوسط قیمت کالاهای موجود در بازار چیست و بازار تا چه حد برای کالای جدید یا افزایش عرضه کشش دارد. از این‌رو موسسات معتبری در جهان کار خود را شناخت بازار می‌دانند و برای کار خود پول‌های هنگفتی می‌گیرند. مثلا خرید یک کتابچه شناخت بازار در اروپا برای یک سال ممکن است تا 2000 یورو برای صاحب آن صنعت خرج بتراشد.

ابزاری برای رکوردشکنی و افتخارآفرینی

اهمیت دیگر آمار در دنیای امروز، وجه افتخارآفرینی یا رکوردشکنی آن است. وقتی گفته می‌شد بازی‌های فوتبال باشگاهی در ایران پرتماشاگرترین بازی‌ها در سطح آسیا است (رتبه‌ای که متاسفانه این روزها از چنگ ایران خارج شده است) یا وقتی در مورد علی دایی، بازیکن سابق تیم ملی کشورمان گفته می‌شد پرگل‌ترین بازیکن در تیم‌های ملی جهان است، نوعی حس غرور ملی یا فردی به وجود می‌آید. اداره آمار و ارقام فدراسیون فوتبال در جهان نهادی است که متصدی آمارهای اینچنینی بوده و البته رکوردهای آماری زیادی هم در موسسه گینس به ثبت رسیده است.

ابزاری در روابط بین‌المللی

آمار البته یک وجهه بین‌المللی هم دارد. کشورها معمولا تلاش دارند شمایی واقعی از شرایط کشورهای دوست یا حتی دشمن خود داشته باشند و از این بستر بتوانند بیشترین منافع را در عرصه روابط بین‌الملل به دست آورند. اساسا یکی از وظایف سفارتخانه‌ها هم به دست‌آوردن این اطلاعات و آمار و به تبع آن شناخت دقیق است. حتی مشهور است که می‌گویند یکی از وظایف سازمان‌های جاسوسی در سراسر دنیا جمع‌آوری اطلاعات و آمار از طریق خبرهای رسمی اعلام شده در رسانه‌هاست. نباید هم پنداشت این آمار فقط مربوط به توان نظامی است و مثلا فقط تعداد موشک‌های در اختیار کشور «الف» اهمیت دارد.

اگر سفارتخانه کشور «ب» یا سازمان جاسوسی آن، اطلاعاتی به دست بیاورد که کشور «الف» در طول زمستان آینده با کمبود گاز روبه‌رو خواهد بود، می‌تواند زمینه‌سازی برای یک مذاکره اقتصادی بر سر موضوع صادرات یا ترانزیت گاز را انجام دهد و از این طریق برای کشور سود کسب کند. در عین حال، سازمان‌های جهانی چون سازمان ملل متحد هم می‌توانند با جمع‌آوری اطلاعات و آمار کشورهای مختلف ضمن دستیابی به شناخت و مقایسه میان کشورها، زمینه تشریک مساعی جهت رسیدن به اهداف و آرمان‌های جهانی را ایجاد کنند. مثلا وقتی در اهداف توسعه هزاره، ریشه‌کنی گرسنگی به عنوان هدفی جهانی می‌آید، لزوما باید آمار دقیق از میزان گرسنگان، میزان تولید غذا در جهان و نیز مواردی چون میزان هدررفت غذا وجود داشته باشد.

مجموع این عوامل، آمار را در دنیای امروز به یک موضوع حساس تبدیل کرده است؛ موضوعی که می‌تواند باعث تنش میان سیاستمداران دو دولت، سیاستمداران دو حزب یا سیاستمداران و مردم قرار گیرد و از این رو در بسیاری از نقاط جهان در مقابل انتشار آمارها برای رسانه‌ها و مردم مقاومت صورت می‌گیرد.

آنچه روشن است این که آمارگیری به صورت درست و انتشار آن به صورت شفاف می‌تواند راهی برای شناخت جامعه باشد و خود مقدمه‌ای برای پیشرفت. قدم‌نگذاشتن در این راه، سرنوشتی بهتر از عاقبت افراد داستان «فیل اندر خانه تاریک» مولوی نخواهد داشت.

مصطفی مسجدی آرانی / جام​جم