امثال و حکم دهخدا

این نام‌ها افراد شناخته شده و شاخصی به شمار می‌روند که در این عرصه فعالیت کرده‌اند، چون تاکنون کتاب‌های زیادی در این عرصه نگاشته شده است که در این مجال نمی‌توان به همه آنها پرداخت.

کتاب امثال و حکم سال ۱۳۱۰ در چهار جلد به تالیف علی اکبر دهخدا منتشر شد. این مجموعه دارای نزدیک به ۵۰هزار امثال و حکم (ضرب‌المثل) و کلمات قصار و ابیات متفرقه ‌است. مطالب به ترتیب الفبا تنظیم و ضرب‌المثل‌ها شرح و تفسیر شده‌ و بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ جمع‌آوری شده‌اند.

دهخدا برای جمع‌آوری مطالب کتاب از منابعی چون مجموعه «امثال میدانی» که در سده پنجم هجری به زبان عربی تالیف شده،‌ استفاده کرده است.

دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب‌المثل عربی برگرفته و به مجموعه خود وارد کرده‌ است. از دیگر منابع او می‌توان به «مجموعه مختصر امثال»، «جامع التمثیل» و «شاهد صادق» اشاره کرد.

دهخدا به پیروی از رسم و شیوه شاعران و نویسندگان قدیم ایران، ضرب‌المثل‌ها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده‌ است، چنان‌که گویی در صدد گردآوری فولکلور نبوده، بلکه قصد داشته، شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک جا گرد آورد. از این‌رو ست که ضرب‌المثل‌ها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مترادف امثال و حکم ادبی ذکر شده‌اند. او مفهوم ضرب‌المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی در هم آمیخته‌ است.

همچنین دهخدا در تألیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده که بیشتر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آنهاست.

یکی بود، یکی نبود

سید محمدعلی جمالزاده نویسنده و مترجم معاصر ایرانی است. او را پدر داستان کوتاه زبان‌فارسی و آغازگر سبک واقع‌گرایی در ادبیات فارسی می‌دانند. او نخستین مجموعه داستان‌های کوتاه ایرانی را با عنوان« یکی بود، یکی نبود»، سال ۱۳۰۰ خورشیدی در برلین منتشر کرد.

از نکات جالب توجه آثار او توجه به ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات عامیانه است. یکی از ویژگی‌های بارز نثر جمالزاده، مردمی و عامه‌پسند بودن آن است. جمال‌زاده نثر را از انحصار افراد تحصیلکرده بیرون کشید و آن را در اختیار همگان قرار داد.

او در داستان‌هایش که اغلب انتقادی هستند، ساده و طنزآمیز می‌نویسد و از ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات عامیانه‌ در آنها استفاده بسیار می‌کند.

توجه او به این مقوله تنها محدود به داستان‌هایش نشده و در کتاب «فرهنگ لغات عوامانه» حدود 7000 واژه، اصطلاح و ترکیب از فرهنگ شفاهی را ضبط کرده است. او نگارش این کتاب را از زمان نگارش داستان‌های ​یکی بود، یکی نبود​ که نخستین مجموعه‌ اوست، آغاز کرده و کتاب را با جمع‌آوری کلمات عوامانه فارسی به پایان می‌رساند.

«کوچه» شاملو  

کتاب «کوچه» عنوان فرهنگ‌نامه‌ای است به کوشش احمد شاملو، شاعر و نویسنده معاصر ایرانی و آیدا سرکیسیان، همسرش که در چند جلد به عنوان دایره‌المعارف فرهنگ عامیانه مردم ایران تدوین شده‌است. چند دهه از عمر احمد شاملو صرف گردآوری و تدوین این کتاب شد و 14 جلد از آن در زمان حیاتش به چاپ رسید. بعد از مرگ شاملو، سرپرستی این مجموعه به عهده همسرش قرار گرفت.

نخستین جلد این فرهنگ سال ۱۳۵۶ از سوی انتشارات مازیار منتشر شد و پس از انتشار شش جلد آن تا سال ۱۳۶۲، انتشار این فرهنگ تا سال ۱۳۷۲ در ایران متوقف ماند و تنها یک جلد از کتاب کوچه در سوئد منتشر شد.

کتاب کوچه یکی از بزرگ‌ترین دانشنامه‌های فولکلور مردم ایران است. شاملو البته این کار عظیم را یک‌تنه انجام می‌داد. تاکنون 11 جلد آن​ تا پایان حرف «ج» منتشر شده ‌است. جلد 12 کتاب «کوچه» هم اکنون در انتظار اخذ مجوز به سر می‌برد.

«نیرنگستان» هدایت

«نیرنگستان» نام کتاب صادق هدایت نویسنده نام آشنای ایرانی است که در آن به فرهنگ عامه و فولکلور می‌پردازد. این کتاب نخستین‌بار سال 1312 منتشر شده و هدایت معتقد است بیشتر این باورها و آیین‌ها از آنجا وارد فرهنگ ایرانی شده که جادوگران در دوره نگارش اوستا نفوذ زیادی داشته‌اند و اوستا علیه آنها این احکام را صادر کرده است.

این کتاب مانند فرهنگی کامل در چند​ فصل طبقه‌بندی شده و بخش‌هایی چون آداب و تشریفات زناشویی، تاریخچه، زن آبستن، اعتقادات و تشریفات گوناگون، آداب ناخوشی‌ها، خواب، مرگ، تفال و نفوس را شامل می‌شود.

هدایت در مقدمه نیرنگستان، هدف خود را از انتشار این کتاب چنین بیان می‌کند: «...تاکنون آداب، رسوم و اعتقادات عوام ایران، جداگانه جمع‌آوری نشده بود، به استثنای مختصری در کلثوم ننه... عجالتا در اولین قدم این مجموعه را تقدیم می‌دارم که مختصری از دانش و فرهنگ و کلام عوام ایران را تشکیل می‌دهد.»