اعتراض به تحریم علمی ایران

علاوه بر این پایگاه علمی، هم‌اکنون برخی پایگاه‌های علمی جهان نیز از چاپ مقاله‌های علمی دانشمندان ایرانی اجتناب می‌کنند. این تحریم‌های علمی در حالی رخ می‌دهد که به گفته رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری ایران، فقط در یک بازه شش ماهه، از اواخر بهمن تا سی‌ام تیر امسال، دانشمندان ایران با نشر مقاله‌های علمی در مجلات معتبر بین‌المللی و طبق مستندات نظام استنادی اسکوپوس (پایگاه علمی مطرح جهان) موفق به تولید 19 هزار و 882 مقاله علمی شده‌اند.

به گفته جعفر مهرداد، این میزان از تولیدات علمی برابر با 1.6 درصد کل تولید علم جهان است و جمهوری اسلامی ایران تا این مقطع، رتبه 15 تولید علم جهان را در دست دارد.

اما گویا این شتاب و حرکت سریع علمی در ایران، به مذاق برخی محافل علمی جهان خوش نیامده است و روزبه‌روز بر دامنه تحریم علمی ـ تجاری ایران افزوده می‌شود.

در نهایت مجموع این فشارهای سیاسی موجب شد که روز گذشته، داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم ایران نیز نسبت به تحریم علمی ـ تجاری ایران واکنش نشان دهد.

وی با ارسال نامه‌ای به روسای آکادمی‌های علوم دنیا و برخی سازمان‌های مهم علمی بین‌المللی درخواست کرد «برای رفع مشکلی که اخیرا برای جامعه علمی و دانشگاهی ایران در زمینه تحریم‌ های علمی ـ تجاری پیش آمده است، تلاش کنند.»

در این نامه تاکید شده است: «نشر علم جایگاه آزاد دارد و عدالت ایجاب می‌کند که آثار علمی پژوهشگران ایرانی نیز در نشریات بین‌المللی مورد داوری و نشر قرار گیرد و منعی برای چاپ آنها نباشد. چاپ آثار علمی و دسترسی به منابع علمی حق تمامی پژوهشگران جهان است و ضروری است که تمامی فرهنگستان‌ها، برای رفع این مشکل و تحقق حق اندیشمندان ایرانی کوشش کنند.»

اردکانی در این نامه یادآوری کرده است: «به گواه منابع و مراجع بین‌المللی، استادان، پژوهشگران و دانشجویان دانشگاه‌ها و مراکز علمی ایران‌زمین از توان علمی نسبتا بالایی برخوردار هستند، به طوری که در سال‌های اخیر حاصل تحقیقات و پژوهش‌های علمی ـ بنیادی و دانشگاهی آنان به صورت مقاله‌های معتبر علمی در اختیار همه پژوهشگران علاقه‌مند در سراسر دنیا بالاخص جهان اسلام قرار گرفته است، اما متاسفانه چند صباحی است که بعضی از مجلات و انتشارات علمی به بهانه تحریم، از چاپ مقالات علمی‌ای که نویسندگان و تولیدکنندگان آن ایرانی هستند، امتناع می‌ورزند.»

حال باید دید با توجه به این تحریم‌های علمی و با توجه به این‌که بر اساس سند چشم‌انداز توسعه ایران، کشور ما باید تا سال 1404 در صدر جایگاه علمی منطقه قرار بگیرد، آیا این تحریم‌ها می‌تواند تحقق اهداف این سند بالادستی را با تاخیر و خلل مواجه کند؟

تحریم‌های علمی چگونه اعمال می‌شود؟

معمولا وقتی اسم تحریم جهانی می‌آید، اغلب یاد تحریم کالا و خدمات می‌افتیم، اما رضا روستا آزاد، رئیس دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به مدل‌های مختلف تحریم علمی به جام‌جم می‌گوید: تحریم‌های علمی ایران، شامل دو گونه است. اولین نوع تحریم، تحریم داخلی است و بسیاری از دانشگاه‌های کشور توان مالی برای خرید مقاله‌ها و اطلاعات علمی را ندارند که به همین دلیل باید دانشگاه‌ها در این زمینه حمایت شوند، اما نوع دوم تحریم، از سوی محافل بین‌المللی اعمال می‌شود که دانشگاه‌های مطرح کشور مثل دانشگاه صنعتی شریف و شهید بهشتی در کانون این حملات قرار دارد.

روستا آزاد تاکید می‌کند: بارها اتفاق افتاده است که دانشمندان دانشگاه صنعتی شریف برای دسترسی به منابع علمی روز جهان با مشکل مواجه شده‌اند و پایگاه‌های علمی جهان به دانشمندان ایرانی اجازه استفاده از منابع را نداده‌اند، اما هیچ‌گاه این محدودیت‌ها نمی‌تواند عزم دانشمندان ایرانی را برای ارتقای جایگاه علمی ایران کمرنگ کند.

محسن افشارچی، رئیس دانشگاه زنجان هم در گفت‌وگو با جام‌جم خاطرنشان می‌کند: علاوه بر این‌که برخی بانک‌های اطلاعاتی اجازه ورود به دانشمندان ایرانی را نمی‌دهند یا مقاله‌های علمی آنها را چاپ نمی‌کنند، تحصیل دانشجویان ایرانی در برخی رشته‌های دانشگاهی نیز تحریم شده است.

منع تحصیل دانشجویان ایرانی در رشته‌های مرتبط با دانش هسته‌ای در دانشگاه‌های مطرح جهان، نوع دیگری از تحریم‌های علمی است که افشارچی به آن اشاره می‌کند.

البته طی سال‌های اخیر، حتی تحصیل ایرانی‌ها در برخی رشته‌هایی که ربطی به علوم هسته‌ای هم ندارد، محدود شده است. مثلا برخی دانشگاه‌های جهان به بهانه تحریم، از تحصیل ایرانی‌ها در برخی رشته‌های فنی و مهندسی که می‌تواند به طور غیرمستقیم در خدمت فعالیت‌های علمی هسته‌ای قرار بگیرد، خودداری می‌کنند.

فرصت‌سازی از تهدید

چند ماه قبل، آماری از سوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات کشور منتشر شد که براساس آن، پژوهشگران ایرانی رتبه سوم دانلود مقاله‌های علمی جهان را در اختیار دارند.

یعنی نه‌تنها دانشمندان ایرانی در تولید مقاله‌های علمی از جایگاه شاخصی در جهان برخوردارند، بلکه در زمینه استفاده از علم روز جهان نیز نسبت به بسیاری از کشورها مشتاق‌تر هستند.

اما با توجه به تحریم‌های گسترده علمی ایران، سوال اینجاست که چگونه می‌توان با وجود این تحریم‌ها، شتاب علمی ایران کاسته نشود؟

رئیس دانشگاه شریف معتقد است که با تقویت مجله‌های علمی داخل می‌توان کاری کرد که غربی‌ها به محتوای مجلات علمی ایران نیازمند باشند.روستا آزاد یادآوری می‌کند که ایران حدود یکصد مجله خوب علمی دارد، اما اگر می‌خواهیم مجله‌های ایران به عنوان منبع جهانی شناخته شود، باید روی انتشار سه تا چهار مجله علمی قوی در کشور تمرکز کنیم.

محمدرضا میری، رئیس دانشگاه بیرجند هم در گفت‌وگو با جام‌جم پیشنهاد می‌دهد که به جای تکیه صرف بر پایگاه‌های علمی جهان، باید پایگاه علمی ISC یا همان پایگاه استنادی علوم جهان اسلام را تقویت کنیم و با تقویت این پایگاه و حمایت از دانشمندان ایرانی می‌توان این پایگاه را در آینده‌ای نزدیک به سطح پایگاه معتبر جهانی ISI رساند البته با توجه به این‌که سالانه حدود 30 هزار مقاله علمی از سوی دانشمندان ایرانی در پایگاه علمی ISI منتشر می‌شود، تلاش برای پیدا کردن یک پایگاه علمی جایگزین، فرآیندی طولانی‌مدت به نظر می‌رسد و در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که وزارت علوم و دیگر مسئولان نظام آموزش عالی باید سیاستی را در پیش بگیرند که ارتباط علمی محققان ایرانی با دیگر محافل علمی مطرح جهان قطع نشود.