یادگاری امیرکبیر احیا می‌شود

محمدعلی نجفی، رئیس سازمان میراث فرهنگی که خود زمانی وزیر آموزش و پرورش بوده و هم‌اینک ریاست سازمان میراث فرهنگی را بر عهده دارد، خوب می‌داند که این بنا چه ارزش فرهنگی و تاریخی برای ایرانیان دارد. وی در بازدید از ‌بخش‌های مختلف این بنای تاریخی از ضرورت تشکیل یک کمیته‌ فنی مشترک با هدف بررسی مشکلات و آغاز مرمت‌ها و در نهایت، دادن کاربری مناسب به بنا، سخن گفت؛ سخنانی که دوستداران میراث فرهنگی امیدوارند این بار فقط در حد وعده باقی نماند، چرا که مسئولان سازمان میراث فرهنگی و سازمان آموزش و پرورش در سال‌های گذشته بارها خبر آغاز مرمت دارالفنون را اعلام کرده و حتی از اختصاص ردیف بودجه مستقل برای ساماندهی این بنای ارزشمند خبر داده‌اند، اما این اقدامات هیچ‌گاه به نتیجه روشنی نرسیده است.

حال رئیس سازمان میراث فرهنگی در بازدید خود از مدرسه دارالفنون از آمادگی کامل شهرداری تهران، آموزش و پرورش و سازمان میراث فرهنگی برای ساماندهی این بنای ارزشمند تاریخی و ارائه پیشنهادهای مختلف برای تعیین کاربری این بنا خبر می‌‌دهد.

تبدیل بخشی از بنای دارالفنون به موزه از جمله موزه تعلیم و تربیت، ایجاد مرکز آموزش‌های خاص مرمت و فعالیت‌های آموزشی مرتبط با میراث فرهنگی، انجام فعالیت‌های پژوهشی و ایجاد پژوهشگاه تعلیم و تربیت از سوی آموزش و پرورش و استفاده از بخش شمالی این مدرسه برای ایجاد کارگاه‌های صنایع دستی و معرفی هنرهای سنتی کشور از جمله پیشنهادهای مطرح شده است.

دارالفنون اولین مدرسه نوین کشور

دارالفنون نام اولین مدرسه نوین کشور است که به ابتکار امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه در سال 1268هجری قمری افتتاح شد. امیرکبیر به دنبال سفرهایی که به اروپا داشت، متوجه نیاز ایران به توسعه علوم و فنون شد و تصمیم به تأسیس مدرسه‌ای بالاتر از سطح مدارس ابتدایی و متوسطه گرفت. وی پس از جلب موافقت ناصرالدین شاه، محل مدرسه را تعیین کرد و مأموریت ساخت آن را به میرزا رضا مهندس‌باشی محول کرد.

ساختمان این مدرسه در آن زمان دارای 50 اتاق بود که در چهارطرف حیاط قرار گرفته بودند. وضع ظاهری همه این اتاق‌ها منقش توصیف شده که مشخص است همه آنها دارای تزئینات چشم‌نواز نقاشی و گچبری رنگی بوده‌اند. جلوی اتاق‌ها ایوان و سایبان ساخته بودند. در وسط حیاط مدرسه حوض بزرگی قرار داشت که در اطراف آن باغچه‌هایی برای کاشت درخت و ایجاد فضای سبز و گلکاری ایجاد شده بود. حد فاصل باغچه‌ها را نیز خیابان‌کشی و با آجرهای بزرگ معروف به قزاقی فرش کرده بودند. در ضلع شرقی و در پشت کلاس‌ها چند مغازه ساخته بودند که وزارت علوم و معارف در بالاخانه آنها مستقر بود. دوره مدرسه ابتدا هفت ساله بود که بعدها به چهار سال تغییر پیدا کرد.

ساختمان دارالفنون زمان امیرکبیر 80 سال پابرجا ماند و با وجودی که همچنان قابل استفاده بود، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد. در این سال میرزا یحیی‌خان اعتمادالدوله قراگزلو وزیر معارف وقت ساختمان اولیه را درهم کوبید و با نقشه و نظارت مارکف، مهندس روسی، ساختمان فعلی را به جای آن ساخت. علی‌اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت نیز سال ۱۳۱۳ در شمال و جنوب، عمارتی را بر آن افزود. اکنون در ورودی بنا در شمال‌شرقی مدرسه و رو به خیابان ناصرخسرو باز می‌شود. این دروازه به شیوه معماری سنتی دارای طاق زنجیره‌ای بلندی است. در دوسوی درگاه دوستون استوانه‌ای نقره‌ای‌رنگ طاق این دروازه را نگه داشته ‌است. درست بالای در دولنگه‌ای چوبی و قهوه‌ای رنگ مدرسه واژه دارالفنون و سال تأسیس آن ۱۲۶۸ قمری را بر کاشی نوشته‌اند. این ورودی که در یکی از چهار کنج مدرسه قرار دارد به فضایی هشتی‌مانند باز می‌شود که از سوی دیگر به فضای حیاط راه دارد. ساختمان دو طبقه مدرسه در زمینی مستطیلی بنا شده ‌است. در رأس هر چهار ضلع چهار پلکان مارپیچی طبقه پایین مدرسه را به طبقه بالا متصل می‌کند. ساختمان کنونی 32 کلاس درس دارد. از رشته‌هایی که در این مدرسه تدریس می‌شد، می‌توان به پزشکی و جراحی، داروسازی، تاریخ، جغرافی، نقشه‌کشی، ساختمان، ریاضیات و... اشاره کرد.

مشهورترین فارغ‌التحصیل از نسل اول دارالفنون، محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله معروف به اعتمادالسلطنه بود که پس از تحصیل در دارالفنون و سپس در فرانسه به سمت ریاست دارالترجمه همایونی و مترجم مخصوص ناصرالدین شاه و همچنین وزیر انطباعات (چاپ و نشر) رسید. بسیاری از فارغ‌التحصیلان دارالفنون وارد فعالیت‌های سیاسی شده و در جنبش مشروطه مشارکت تاثیرگذاری داشتند؛ صنیع‌الدوله و احتشام‌السلطنه اولین و دومین روسای مجلس شورای ملی و میرزا جهانگیرخان روزنامه‌نگار و مدیر روزنامه تاثیرگذار صوراسرافیل از دانش‌آموختگان دارالفنون بودند.

نامه‌های به جا مانده از زمان امیرکبیر و مطالب چاپ شده در روزنامه وقایع اتفاقیه و دیگراسناد باقیمانده حاکی از آن است که در آغاز نام خاصی برای این واحد آموزشی در دست ساخت در نظر نگرفته بودند و از این بنا با عنوان‌های «مدرسه، مدرسه جدید، مکتبخانه پادشاهی، تعلیم خانه، معلم خانه و مدرسه نظامیه» یاد شده‌ است. در منابع پیش و پس از تأسیس دارالفنون، بخصوص در خاطرات دانش‌آموختگان اروپا به واژه دارالفنون برمی‌خوریم. آنها زمانی که از دانشگاه‌های اروپایی نام می‌برند، آنها را دارالفنون می‌نامند؛ مانند دارالفنون پاریس، دارالفنون لندن و کلمه دارالفنون ترجمه کلمه پلی‌تکنیک انگلیسی است که عثمانی‌ها آن را به زبان عربی ترجمه کردند و سپس وارد زبان فارسی شده است.

کم‌توجهی مسئولان به حفظ و نگهداری دارالفنون

متاسفانه مدرسه دارالفنون سال‌هاست مورد کم‌توجهی مسئولان قرار گرفته و در بخش‌های مختلف دچار آسیب و گاهی تخریب کامل شده است.

به گفته دوستداران میراث فرهنگی کشور، اکنون دیوارهای دارالفنون، همه نشان از مرمت‌های نصفه‌نیمه‌سیمانی می‌دهند که مرمتکاران نه‌چندان آشنا، دست به مرمت آن زده‌اند. حیاط دارالفنون نیز از علف‌های هرز، توده‌های روی هم انباشته چوب و جعبه در هر گوشه پر شده است و این شرایط نشان می‌دهد که دارالفنون با وجود تمام وعده‌های داده شده برای مرمت و تغییر کاربری و تبدیل شدن آن به فضای فرهنگی تغییری نکرده است. سال82 بود که از احیای دارالفنون و تبدیل آن به موزه آموزش و پرورش سخن به میان آمد و یک سال بعد از آن نیز مسئولان شهری از اجرای طرحی جدید برای تغییر کاربری مدرسه‌ دارالفنون به‌عنوان «مرکز پژوهشی و تحقیقاتی تعلیم و تربیت و گنجینه اسناد و املاک آموزش و پرورش» سخن گفتند.

مرداد 1386 نیز حدادعادل در نامه‌ای به رئیس‌جمهور وقت ـ محمود احمدی‌نژاد ـ بازگشت دارالفنون به آموزش و پرورش را خواستار شد. او در نامه‌اش این مدرسه را با «دبیرستان هانری چهارم» در شهر پاریس فرانسه مقایسه کرد که از قرن دوازدهم میلادی تاکنون به‌طور مستمر نقش و هویت واحد خود را به‌عنوان یک مدرسه حفظ کرده است. او در نامه‌اش خواست تا دارالفنون از این نظر که نماد آموزش و پرورش جدید در کشور است، به دانش‌آموزان مستعد و کم‌بضاعت مناطق جنوبی تهران اختصاص داده شود، تا از آن برای توسعه عدالت آموزشی بیشترین استفاده شود.

اما در اوایل بهمن 1386، قائم‌مقام وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ـ حمید بقایی ـ در بازدیدی که از دارالفنون داشت، حرف‌هایی درباره این بنای تاریخی زد تا تصمیم‌ها درباره این اثر در سطح رئیس سازمان گرفته شود و حتی تمرکز روی مرمت اضطراری آن‌ هم به‌صورت محدود باشد. در همان زمان، همایون امینی، کارشناس مرمت آثار و بناهای تاریخی درباره کاربری دارالفنون به ایسنا گفت: کاربری دارالفنون مربوط به وزارت آموزش و پرورش است. به همین دلیل، آموزش و پرورش و سازمان میراث فرهنگی، هر یک نظرهایی در این زمینه دارند که قرار است تصمیم‌گیری در این زمینه بین مدیریت سازمان‌ها حل شود.

تبدیل دارالفنون به مرکزی برای حضور و فعالیت نخبگان ایرانی از سوی اسفندیار رحیم‌مشایی از دیگر پیشنهادهای مطرح شده بود.

طی یک دهه گذشته اظهارنظرهای مختلفی درباره نوع کاربری دارالفنون و این‌ که متولی حفظ و نگهداری آن چه دستگاهی باشد، مطرح است، اما امید می‌رود این بار با تاکید و وعده‌هایی که رئیس سازمان میراث فرهنگی برای مرمت و حفظ این بنای تاریخی مطرح کردند، در بازدید از دارالفنون به‌بار بنشیند و این بنای تاریخی از بلاتکلیفی درآید.

سیما رادمنش ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر