بی ادب! حرف زشت زدی؟!

مشغول کار‌هایم بودم که شنیدم فرزند ۵ ساله‌ام در حالی که با اسباب بازی‌هایش بازی می‌کرد، خطاب به یکی از آن‌ها گفت: «آهای، [...]! مگه با تو نبودم؟» گفتم: «حسین! حرف بد؟» نگاهم کرد و گفت: «من نبودم.» و بعد به سرباز پلاستیکی‌ای که در دست داشت، اشاره کرد و گفت: «این بود!» گفتم: «پس به سربازت بگو حرف بد نزنه؛ وگرنه هردومون از دستش ناراحت می‌شیم.» و او هم همین را به سربازش گفت.
نمی‌دانم تاثیر حرفم روی حسین تا چه حدی بود و اصلا آیا او با شنیدن این همه حرف‌های بد در فیلم‌ها و کارتون‌ها و آدم‌های اطرافش باز هم این کار را تکرار خواهد کرد یا نه؟ تنها کاری که از دست من ساخته است، همین است که دائم در گوشش بخوانم این حرف بد است و آن حرف، خوب. اما دکتر نسرین امیری، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، می‌گوید بیش از این‌ها از دست یک پدر و مادر ساخته است. موضوع گفت‌وگوی من با دکتر امیری، بچه‌های بددهن است.

خانم دکتر! بچه‌هایی که معنی فحش و ناسزا را درک نمی‌کنند، چرا گاهی وقت‌ها فحش می‌دهند؟

اینکه کودکان اقدام به فحاشی می‌کنند، چند علت می‌تواند داشته باشد؛ یکی از علت‌هایش این است که ما الگوی بچه‌ها هستیم؛ یعنی کودک در محیطی قرار می‌گیرد که اطرافیانش به این شکل صحبت می‌کنند. در نتیجه، این قضیه برای کودک عادی می‌شود زیرا در این محیط رشد و پرورش می‌یابد. در چنین مواردی ما درمان‌هایمان را به سمتی پیش می‌بریم که بتوانیم محیط را تغییر دهیم. علت دیگر فحاشی کودکان می‌تواند این باشد که آن‌ها نمی‌توانند خشم خود را کنترل کنند و فحش دادن در حقیقت، یک نوع ابراز خشم و پرخاشگری کلامی است؛ مانند مواردی که کودکان در حالت خشم کتک کاری می‌کنند یا چیزی از این قبیل. در واقع این حالت یک نوع برخورد ناشی از عدم کنترل خشم است. در چنین مواردی، علاوه بر اینکه باید از روش‌های کنترل خشم استفاده کنیم، باید زمینه این رفتار‌ها را نیز بررسی و ارزیابی کنیم. گاهی اوقات ممکن است کودکان در حالت افسردگی، پرخاشگر شده و ناسزا بگویند. گاهی بعضی بیماری‌های جسمانی سبب ایجاد اضطراب در کودکان می‌شود و همین باعث پرخاشگری و در ‌‌نهایت فحاشی می‌شود.

واقعا؟! مثلا کدام بیماری می‌تواند کودک را به پرخاشگری و فحاشی وادار کند؟

مثلا می‌توانم به بیماری پرکاری تیرویید اشاره کنم که باعث می‌شود کودک زمینه بیمارگونه‌ای از اختلالات اضطرابی و افسردگی را پیدا کند که خود این عامل، زمینه‌ای برای فحاشی کودکان است. البته فحاشی می‌تواند به مشکلات رفتاری کودکان (مانند لجبازی) نیز برگردد. بچه‌های لجباز می‌دانند که فحش دادن کار بدی است و اطرافیان را ناراحت می‌کند و به همین علت شروع به ناسزاگویی می‌کنند تا محیط اطرافشان را طبق نظر خودشان کنترل کنند.

پس برای کنترل ناسزاگویی کودک، اول باید این مشکلات زمینه‌ای را کشف و درمان کنیم؟

بله! برای رفع مشکلات بیمارگونه کودک باید حتما مداخلات درمانی صورت بگیرد. در مورد الگو گرفتن کودک نیز قطعا باید محیط را تغییر بدهیم و در مورد لجبازی‌ها هم معمولا ترکیبی از تغییر محیط و رفتاردرمانی برای کودکان در نظر می‌گیریم تا این گونه لجبازی‌ها را به طور کلی درمان کنیم.

گاهی اوقات کودکان دچار تعارض می‌شوند از این جهت که والدینشان آن‌ها را از بعضی حرف‌ها منع می‌کنند اما‌‌ همان حرف‌ها را خودشان به زبان می‌آورند یا کودک، آن‌ها را از برنامه‌های تلویزیونی می‌شنود. این امر چه تاثیری روی کودک می‌گذارد؟

همان طور که اشاره کردم، یکی از علت‌های شایع فحاشی کودکان، الگو قراردادن والدین و اطرافیان است. همه رفتارهای اجتماعی ما آموزشی است. به عنوان نمونه همه ما وقتی به دنیا آمدیم بعد از مدتی فهمیدیم که وقتی انسان‌ها با یکدیگر برخورد می‌کنند سلام می‌کنند بنابراین یاد گرفتیم که وقتی به فردی رسیدیم به او سلام کنیم. وقتی در یک خانواده افراد به هم فحش می‌دهند و سر هم داد می‌زنند این رفتار عادی می‌شود و کودک آن‌ها را به راحتی یاد می‌گیرد و اجرا می‌کند. بنابراین رفتارمان بیشتر از کلاممان پیام می‌دهد. پس اگر می‌خواهیم به کودکی بگوییم که فحش ندهد، اول باید روی خودمان تسلط داشته باشیم و اگر نتوانیم بر خودمان تسلط داشته باشیم، نباید امید داشته باشیم که کودکمان خوب تربیت شود و ناسزا نگوید. بنابراین محیطی که ما کودک را در آن پرورش می‌دهیم، بسیار مهم است و کودک همه رفتارهای خود مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن، حرف زدن و سایر رفتار‌هایش را از افراد خانواده الگو می‌گیرد. ممکن است ما به کودک بگوییم فحش دادن زشت است ولی او نگاه می‌کند تا ببیند ما چه کاری انجام می‌دهیم. اگر فحش دادیم و اقدام به ناسزاگویی کردیم او الگو می‌گیرد.

اگر والدین و اطرافیان هم رعایت کنند باز هم ممکن است کودک با دیدن بعضی برنامه‌های تلویزیونی، این قبیل حرف‌ها را یاد بگیرد.

خب، اینکه ما می‌گوییم کودک نباید هر نوع برنامه‌ای را ببیند، دلیلش همین است. از طرفی اگر الگوی مناسبی از خودمان در بین نباشد، کودک ممکن است آن حرف بد را به کار ببرد اما وقتی برایش توضیح بدهیم که این هنرپیشه‌ای که این حرف را زده، کار بدی انجام داده و حرف زشتی زده است یا اگر توضیح بدهیم که این فرد آدم خوبی نبود که این کار را انجام داد، این رفتار در کودک مستمر نمی‌ماند و بعد از مدت کوتاهی محو می‌شود و دیگر آن را تکرار نمی‌کند. کودکی که دایم فحاشی می‌کند، در مقوله‌هایی می‌گنجد که در ابتدا گفتم و این طور نیست که فقط با دیدن یک فیلم فحاشی کند.

حالا اگر اطرافیان در کنار کودک اقدام به ناسزاگویی کنند، بهترین برخوردی که می‌توانیم با آن فرد داشته باشیم تا برای کودک هم آموزش محسوب شود، چیست؟

ببینید؛ اگر یکی از والدین کودک بیمار باشد، ممکن است گاهی ناسزاگویی کند. بهترین کار در این موارد این است که برای کودک، بیماری والد را توضیح دهیم. به عنوان نمونه بگوییم که: «پدرت حالش خوب نیست» یا «پدرت رفتار نامناسبی انجام می‌دهد» یا... مساله اصلی این است که باید بر حسب سن کودک به تحلیل این شرایط بپردازیم. اگر کودک دبستانی است و می‌توان با او در تعامل کلامی قرار گرفت با او صحبت می‌کنیم و مسایل را برایش توضیح می‌دهیم. اگر کودک در سنین نوجوانی است، می‌توانیم از او کمک و مداخله درمانی بگیریم. به عنوان نمونه از او بپرسیم: «به نظر تو چه کار کنیم بهتر است تا این مشکل پدرت حل شود؟» اگر کودکی خیلی کوچک است، توصیه می‌کنم والدین اجازه ندهند کودک در آن شرایط بیمارگونه برای مدتی طولانی قرار بگیرد زیرا کودکان کوچک‌تر بسته به جنسیتشان از والد همجنس فحاششان الگو می‌گیرند بنابراین اگر هر کدام از والدین دیدند که والد دیگر از مساله‌ای ناراحت و عصبانی است و احتمال فحاشی و ناسزاگویی وجود دارد، کودک را از او دور یا حواسش را پرت کنند. اگر هم این مساله رخ داد و کودک درباره آن سوال کرد باید برای او توضیح دهند که این رفتار، رفتار مناسبی نیست. ضمن اینکه نباید وجهه والد را هم نزد کودک خراب کرد.

حالا اگر والدین سهوا جلوی کودک حرف بدی بزنند و بعد بلافاصله از او عذرخواهی کنند، آیا این عذرخواهی مورد قبول کودک قرار می‌گیرد و مشکل رفع می‌شود یا نه؟

به شرطی که واقعا عذرخواهی باشد، بله! گاهی اوقات ما از حرفی که زدیم، خیلی هم خوشمان آمده ولی چون می‌بینیم کودک در حال تماشا کردن ماست، از او عذرخواهی می‌کنیم. در چنین مواردی کودکان خیلی هوشیارند و متوجه می‌شوند که ما از ته دلمان خیلی هم خوشحالیم که حرف زشتی را به کسی که از او خوشمان نمی‌آید، زده‌ایم. این رفتار ما تاثیر منفی بیشتری روی کودک می‌گذارد.

اگر کودک حرف زشتی زد، آیا می‌توانیم او را تنبیه کنیم؟

حتما باید تنبیهش کنیم ولی تنبیه از نظر ما به هیچ وجه به معنای خشونت نیست. تنبیه از نظر من یعنی محروم کردن. وقتی کودک ناسزا می‌گوید اولین مرحله تنبیه، محروم کردن او از حضور در جمع است که معمولا به اندازه سنش دقیقه تعیین می‌کنیم. به عنوان نمونه یک کودک ۵ ساله باید ۵ دقیقه از جمع جدا شود چون حرف زشتی زده است. اگر این محرومیت‌ها جواب ندهد به سراغ محرومیت از چیزهایی که مورد علاقه‌اش است می‌رویم. ضمن اینکه یادتان باشد وقتی تنبیه را به کار می‌بریم حتما برای رفتار عکس آن هم تشویق در نظر می‌گیریم.

اگر کودک بلافاصله عذرخواهی کرد تا چند مرتبه عذرخواهی‌اش را قبول کنیم؟

عذرخواهی کودک را‌‌ همان بار اول قبول می‌کنیم ولی عذرخواهی مانع تنبیه نمی‌شود. باید به او گفت: تو را می‌بخشم ولی به خاطر حرفی که زده‌ای باید ۵ دقیقه در اتاقت تنها بمانی

آیا ناسزاگویی در بزرگسالان ریشه در دوران کودکیشان دارد؟

بعضی‌هایش بله! بعضی هم می‌تواند عادتی باشد. کودکانی که در محیط‌های نامناسب بزرگ می‌شوند معمولا بددهن می‌شوند و این یک رفتار عادتی است که باید از‌‌ همان کودکی اصلاح شود.
>> انجمن تعهد