چهره ترسناک پرندگان مهاجر

18 اردیبهشت، مصادف با روز جهانی پرندگان مهاجر بهانه‌ای شد تا گریزی به پیامدهای احتمالی و سویه‌های ناخوشایند این مهاجرت عظیم پرندگان داشته باشیم و به همین منظور گفت‌وگویی با دکتر محمد حسن بزرگمهری فرد، عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران ترتیب دادیم تا بیشتر درباره بیماری آنفلوآنزا مرغی و دیگر بیماری هایی که می تواند از سوی این مهاجران منتقل شود، بدانیم​.

همیشه زیبایی مهاجرت دسته‌‌جمعی پرندگان برای انسان مسحورکننده است، اما اگر ورای این زیبایی‌ها به چهره خشن این مهاجرت نگاهی بیندازیم، این پرندگان چه مخاطراتی برای انسان و حیوانات می‌توانند داشته باشند؟

اغلب پرندگان مناطق سردسیری مانند منطقه سیبری با شروع فصل سرد سال برای در امان ماندن از هجوم سرما و پیدا کردن منبع غذایی مناسب مجبور به مهاجرت هستند. در این میان کشور ایران در یکی از دالان‌های هوایی بر سر راه این پرندگان قرار دارد. این پرندگان برای مهاجرت خود، از تالاب‌های ایران به عنوان استراحتگاه استفاده می‌کنند، به همین دلیل کشورمان هر سال میزبان تعداد بیشماری از این پرندگان است. هرچند مهاجرت دسته‌جمعی این پرندگان از زیبایی خاصی برخوردار است، اما اغلب این پرندگان می‌توانند عامل بیماری‌ باشند، زیرا آنان با عبور از مناطق مختلف با عوامل گوناگون بیماری‌زا در تماس هستند. جالب این که اغلب پرندگان مهاجر نسبت به این بیماری از نظر ژنتیکی مقاوم هستند، به این معنی که عامل بیماری وارد بدن آنها می‌شود و بدون آن که علائم و نشانه‌ای از بیماری در آنان تظاهر یابد، حامل یا ناقل این بیماری به دیگر موجودات و پرندگان حساس می‌شوند؛ در حقیقت این پرندگان نسبت به این نوع بیماری واکسینه شده‌اند. این عامل به عنوان جسم خودی در آنها وجود دارد در نتیجه علائمی در آنان ظاهر نمی‌شود مگر این که آنان در شرایط سخت و استثنایی قرار گیرند تا این علائم در آنان بروز کند. مثلا زمانی که این پرندگان راه بسیار طولانی بدون آب و غذا را طی کرده‌اند ممکن است از شدت تشنگی به محض‌رسیدن به تلابی بر سر راهشان از آن آب بنوشند. گاهی آب این تالاب‌ها آلوده است و آنان به دلیل ضعف سیستم دفاعی بدنشان هنگام آشامیدن از این آب‌ دچار مسمومیت و مرگ می‌شوند؛ به همین دلیل گاهی گزارش‌های حاکی از مرگ تعداد زیادی از این پرندگان در کشورمان ثبت می‌شود. مرگ این حیوانات می‌تواند محیط‌زیست را آلوده کند و از طریق حشرات و جوندگان به سایر نقاط انتشار پیدا کند. معمولا این عفونت از طریق ترشحات بینی، چشم، مدفوع و مجاری تنفسی پرنده‌های حامل به پرندگان حساس (بویژه مرغ‌های جوانی که هنوز مقاومتی در بدنشان نسبت به این عوامل ایجاد نشده است) منتقل می‌شود بنابراین اگر پرنده‌های صنعتی، بومی و زینتی و در برخی از موارد پستانداران مانند انواع دام یا انسان نیز در تماس مستقیم با این ترشحات قرار بگیرند، احتمال ابتلا به بیماری آنفلوآنزای مرغی در آنان وجود دارد.

چطور می‌توان یک پرنده بومی مبتلا به این بیماری را شناسایی کرد؟

این بیماری اصولا به دو صورت حاد و فوق حاد در مرغان مبتلا دیده می‌شود. اغلب مرغان مبتلا به حالت فوق‌حاد، بدون علائم درطول یک تا سه روز تلف می‌شوند، اما چنانچه پروسه بیماری طولانی‌تر شود علائمی مانند خمودی، کسالت، تب، ریزش اشک، ترشح بینی، ادم سر و صورت، بی‌اشتهایی، عطسه، سرفه، لاغری، اسهال، حالت عصبی، کاهش تولید تخم، وجود زخم‌هایی قرمز در سر و صورت و پرخونی شدید برخی از اندام‌ها در مرغ پدیدار می‌شود که باید در این هنگام مشکوک به بیماری آنفلوآنزای مرغی در این پرندگان شد.

شانس بقای حیات پرندگان وابسته به چه عواملی است؟

این بیماری بشدت واگیردار بوده و ممکن است علائم آن در صددرصد پرندگان حساس یک منطقه دیده شود. مرگ این پرندگان به‌شدت علائم و شرایط محیطی بستگی دارد. اگر بدن پرنده نسبت به بیماری مقاومت نشان دهد و در بدن پادتن علیه این بیماری ساخته شود، با حذف این بیماری از جریان خون، شانس بقای پرنده زیاد خواهد شد. همچنین استرس نیز مهم‌ترین نقش را در ابتلا به این بیماری دارد، بنابراین مرغ‌های جوانی که کمتر در معرض استرس قرار دارند، نسبت به مرغ‌های بالغ کمتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند زیرا مرغ های بالغ بخصوص صنعتی برای تولید تخم زیاد، تحت تاثیر استرس زیادی هستند، به همین دلیل تلفات در این نوع مرغان بیشتر است.

در صحبت‌هایتان اشاره کردید انسان هم اگر در معرض مستقیم این عفونت قرار گیرد، می‌تواند به این نوع بیماری مبتلا شود، بیماری آنفلوآنزای مرغی چه افرادی را بیش از دیگران تهدید می‌کند؟

در موارد بسیار نادر و استثنایی دیده شده، مرغدارانی که مرغداری آنان از نظر بهداشت محیطی خیلی ضعیف است، هنگامی که با حجم و تراکم بسیار زیادی از این ویروس به طور مستقیم روبه‌رو هستند، به بیماری مبتلا شده‌اند، یعنی بیماری به طور مستقیم از پرنده به انسان منتقل شده است، اما هنوز ابتلای این بیماری از انسان به انسان مطلقا اتفاق نیفتاده است. همچنین دیده شده است افرادی که اندام‌های پرندگان ناقل به این بیماری مانند کبد یا قسمت‌های پرخون را به صورت خام تناول کرده‌اند مستقیم به این نوع بیماری مبتلا شده‌اند.

پس با این حساب چگونه این بیماری به انسان منتقل می‌شود؟

انتقال این ویروس از پرندگان به انسان بسادگی امکان‌پذیر نیست زیرا ویروس باید یک نوع گیرنده خاص در سلول‌های موجود زنده مانند حیوان و انسان داشته باشد تا به آن سلول چسبندگی پیدا کند و در نهایت وارد سلول جانور شده و تولید بیماری کند. این گیرنده‌ها در پرنده‌ها به نام آلفا 3 و در انسان آلفا 6 نامیده می‌شود، بنابراین برای انتقال این بیماری باید آلفا 3 به آلفا 6 تغییر کند، به همین دلیل یک میزبان واسطه‌ای برای انتقال این بیماری نیاز است. معمولا خوک از جمله حیواناتی است که دارای هر دو گیرنده آلفا 3 و 6 است. بنابراین هنگامی که خوک در معرض این بیماری قرار می‌گیرد به دلیل داشتن گیرنده آلفا 3 می‌تواند به این بیماری مبتلا شود و به دلیل این که دارای گیرنده آلفا 6 نیز هست، می‌تواند این بیماری را به انسان منتقل کند. به عبارت دیگر چند نسل تغییر نیاز است تا این نوع ویروس از گیرنده آلفا 3
به آلفا 6 منتقل شود. اگر این خوک بیمار از یک ناحیه به ناحیه دیگر تغییر مکان دهد می‌تواند این بیماری را بار دیگر به پرندگان آن نواحی منتقل کند و این سیر بیماری همچنان ادامه یابد.

با توجه به این که هم‌اکنون این بیماری در برخی از کشورهای آسیایی و خاورمیانه‌ به صورت بومی درآمده است و کارشناسان فائو نیز هشدار داده‌اند اگر این وضع کنترل نشود و نظارت کافی علیه شیوع این بیماری صورت نگیرد، شاید فاجعه هفت سال پیش بار دیگر تکرار ‌شود، در حال حاضر شیوع این بیماری چقدر می‌تواند برای انسان‌ها خطرناک باشد؟

خوشبختانه انتشار این ویروس به انسان به دلیل اقدام سریع کشورها و دستگاه‌های اجرایی و تحقیقاتی و سازمان بهداشت جهانی، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد و سازمان جهانی بهداشت حیوانات تا حدودی گرفته شده است، به همین دلیل چندان نباید نگران تلفات این بیماری در انسان باشیم، اما نباید در این خصوص نیز غفلت کنیم زیرا ژنوم این نوع ویروس از نوع RNA است نه از DNA. ویروس‌هایی که دارای ژنوم RNA هستند نسبت به موتاسیون بسیار حساسند. به همین دلیل ممکن است تغییرات زیادی در آنان به وجود آید، بنابراین اگر بسرعت پاکسازی نشود بیماری‌های جدیدتری از این نوع بیماری خواهیم داشت. به همین دلیل باید هر سال سویه‌های به کار برده شده واکسن‌های پیشگیری از این بیماری تجدید شود.

طبق مقررات اعمال شده هنگامی که در یک کانون آلودگی دیده شد باید حداقل تا سه کیلومتر این نوع بیماری را پاکسازی کرد. متاسفانه بسیاری از کشورها هرچند کار پایش مدام منطقه را انجام دادند، اما کار پاکسازی را نــــکردند و به محض ظاهر شدن بیماری، کار معدوم‌سازی را آغاز کردند. به همین دلیل شاهد به بار آمدن خسارات اقتصادی بی‌شماری مانند نابودی مرغ‌ها، نیروی انسانی و هزینه‌های آزمایشگاهی در بسیاری از کشورهای آسیایی و خاورمیانه‌ای شدیم.

در کشور ایران چطور، آیا این بیماری ریشه‌کن شده است؟

در کشور ما نیز پایش‌ها و مراقبت از پرنده‌های حساس بومی و صنعتی به طور مداوم طبق برنامه‌ریزی‌های WHO و FAO انجام می‌شود که این مساله علاوه بر هزینه بسیار زیاد، نیروی انسانی متخصص و با تجربه نیز می‌خواهد. کشور ما نیز چنانچه با موارد مشکوک این بیماری مواجه شود با معدوم‌سازی سعی در پیشگیری از انتشار این بیماری ویروسی دارد، اما با وجود این هنوز آنفلوآنزای مرغی در کشور ایران ریشه‌کن نشده است.

آموزش و مراقبت در فصل مهاجرت پرندگان

هر کشوری که نسبت به موضوع شیوع بیماری​هایی که پرندگان ناقل آن هستند، آگاه‌تر باشد، ایمن‌تر و به مراتب صدمه کمتری از خسارت اقتصادی می بیند.

به همین دلیل در وهله نخست آگاهی نسبت به انتشار، انتقال و خطرات احتمالی این بیماری از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا ما با علم به این نوع بیماری می‌توانیم با مجهز شدن، به مقابله با خطرات و پیامدهای پیش‌روی این بیماری برویم.

متاسفانه گاهی به اشتباه تصور می‌شود باید برای نجات حیات پرندگان و جانوران از هجوم این بیماری، دالان‌های هوایی‌مان بسته شود در صورتی که این راه اصلا عملی نیست، بنابراین باید تدبیر و چاره منطقی‌تر و درست‌تری برای این موضوع بیندیشیم.

از طرف دیگر برای ریشه‌کن کردن این بیماری باید نفع اجتماعی بر نفع شخصی ارجحیت داشته باشد. از چشم پوشیدن و مخفی کردن این مساله راه به جایی نخواهیم برد. همچنین عاری شدن از این نوع بیماری بستگی به برنامه‌ریزی مدون، همت عالی علمی و همکاری بین دانشگاه‌ها، موسسه‌های اجرایی، تحقیقاتی و بخش خصوصی دارد، اگر تعامل مطلوب و سازنده‌ای میان این بخش‌ها وجود نداشته باشد، قطعا به نتیجه مطلوبی در این خصوص نخواهیم رسید.

هر فرد نیز در خانه‌اش مستلزم به انجام برخی از مسائل ساده مانند شست‌و‌شوی مکرر دست‌ها و رعایت درست پخت غذاست.

پخت مرغ باید طوری باشد که قرمزی رنگ قسمت عضلات چسبیده به استخوان از بین برود و به طور کامل مغز پخت شود، مخصوصا موقع کباب کردن باید به این مساله بسیار توجه کرد.

پخت کامل مرغ و تخم‌مرغ باعث می‌شود مقدار زیادی از آلودگی غذا از بین برود. رعایت بهداشت قبل از پخت غذا هم مهم است.

اگر یک مرغ آلوده کشته شده باشد و خانم خانه‌دار دستکش در دستش نباشد و با همان دست اقدام به خرد کردن گوشت روی تخته کند و چاقو را هم بخوبی تمیز نکند، ممکن است این آلودگی به سایر وسایل آشپزخانه نیز منتقل شود، بنابراین ضرورت دارد هنگام خرد کردن گوشت مرغ از دستکش یکبار مصرف استفاده و پس از اتمام کار نیز ظرف‌ها بخوبی شست‌و‌شو و ضد‌عفونی شود. محل نگهداری گوشت قرمز و مرغ در یخچال هم باید از یکدیگر جدا شود.

فرزانه صدقی - جام​جم