ضرورت بازنگری در آداب زیارت

با این حال و با وجود تلاش فراوان مسئولان مربوط در حرم مطهر، تاکنون راهکار مناسبی برای رفع این مشکل یافت نشده و مسئولان و کارشناسان مذهبی معتقدند فرهنگسازی و آموزش نحوه صحیح زیارت تنها راه ممکن و عملی برون‌رفت از این بن‌بست است.

فقط باید فرهنگسازی کرد

معاون اماکن متبرکه و امور زائران آستان قدس رضوی با بیان این‌که مشکل نحوه نادرست زیارت در هردو بخش آقایان و خانم‌ها به یک شدت وجود دارد و فقط نوع آن متفاوت است، به جام‌جم می‌گوید: در قسمت آقایان چون ازدحام با فشار بیشتری همراه است، منجر به جراحات و خونی‌شدن دست و پای زائران می‌شود، ولی تحمل بیشتر آقایان موجب می‌شود سروصدا در آن قسمت کمتر باشد، در حالی که تحمل اندک خانم‌ها باعث می‌شود فشار و ازدحام را تحمل نکرده و سروصدای زیادی ایجاد کنند.

محمود ممتاز با بیان این‌که برای رفع این مشکل تاکنون جلسات زیادی در آستان قدس با حضور کارشناسان تشکیل و بحث‌های فراوانی انجام و پیشنهادهایی هم ارائه شده است، می‌افزاید: اما تاکنون به نتیجه‌ای که همه جوانب را در نظر بگیرد،‌ به طوری که بتواند از یک‌سو مانع ازدحام جمعیت شده و به اطراف ضریح نظم بدهد و از سوی دیگر امکان استفاده تمام زائران را فراهم کرده و زیارت خشک و بی‌روحی را ایجاد نکند، نرسیده‌ایم.

به گفته وی یکی از راهکارهای ارائه شده در جلسات،‌ نرده‌کشی اطراف ضریح برای تشکیل صف زائران بودکه به دلایلی از جمله طولانی‌شدن صف و ازدحام جمعیت در انتهای آن، زمانبر و حوصله‌بر بودن ایستادن در صف، احتمال خشک و بی‌روح‌شدن زیارت و سختی جداسازی زائران هنگام رسیدن به ضریح، عملی نیست و جواب نمی‌دهد. ممتاز با بیان این‌که در این زمینه از هیچ نهاد دیگری هم نمی‌توان الگوبرداری کرد، چون حرم و نوع خدمات‌رسانی آن منحصربه فرد است، خاطرنشان می‌کند: بهترین راه ممکن در شرایط فعلی بحث اصلاح فرهنگ زیارت و فرهنگسازی در این زمینه است که آستان قدس سعی می‌کند تا حد ممکن از طریق سخنرانی وعاظ خود در صحن‌های متبرکه به ترویج آن بپردازد.

ضعف فرهنگ نظم و ترتیب

مسئول هماهنگی رواق‌های ویژه خواهران اماکن متبرکه حرم مطهر هم معتقد است: این مشکل تنها با فرهنگسازی برطرف می‌شود که آن هم کاری زمانبر است، چراکه عموما مردم ما در جامعه و محل زندگی خود نیز خیلی معتقد به رعایت نظم و ترتیب نیستند، بنابراین وقتی به حرم می‌آیند، نمی‌شود انتظار داشت که فرهنگشان به یکباره تغییر کند.

هانیه شهبازی در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: فراگیری فرهنگ صحیح زیارت به آموزش و اطلاع‌رسانی در رسانه‌های عمومی و ملی،‌ مدارس، دانشگاه‌ها و حتی خانواده نیاز دارد و این فرهنگ هم باید در شهر مبدا و پیش از تشرف به مشهد و حرم مطهر انجام شود، همانند سفر حج که برای انجام آن حجاج باید یک دوره فشرده آموزشی پیش از سفر را بگذرانند و در طول سفر هم همراهی مدیر و روحانی کاروان و تذکر نکاتی در باب زیارت به آنها الزامی است.

وی با بیان این‌که متاسفانه در این زمینه تاکنون کار چندانی انجام نشده و تنها کاری که اکنون انجام می‌شود، برگزاری جلسات سخنرانی و ترویج این فرهنگ از سوی آستان قدس است که آن هم چندان مورد توجه زائران قرار نمی‌گیرد، می‌افزاید: آستان قدس به تنهایی نمی‌تواند فرهنگ مردم را در این زمینه تغییر دهد و آموزش فرهنگ صحیح زیارت به یک عزم ملی نیاز دارد.

این مسئول مدت زمان ماندگاری زائران در اطراف ضریح را نسبت به احوال افراد متفاوت می داند و خاطرنشان می‌کند: بعضی اصلا به محوطه ضریح نزدیک نمی‌شوند و از دور سلام می‌دهند، برخی ترجیح می‌دهند فقط تا زیر قبه بیایند، عده‌ای هم به رساندن نوک انگشت خود به ضریح قانع‌اند، اما عده‌ای هستند که خود را به ضریح رسانده و برای دقایقی آنجا می‌مانند و حاضر به دل کندن از ضریح نیستند، این در حالی است که فضای 80 متر مربعی زیر قبه در قسمت خانم‌ها که طبق آمار در هر دقیقه 200 نفر در آنجا رفت و آمد دارند، فقط اجازه تردد سریع را می‌دهد نه ماندگاری طولانی مدت.

نمی‌توانیم عاشقان را مجبور کنیم

شهبازی در پاسخ به این پرسش که چگونه خادمان توان جداسازی این عده از زائران را برای فراهم‌شدن دسترسی دیگر زائران به ضریح ندارند، یادآور می‌شود: از یک‌سو طبق قانون حرم و آموزه‌های اخلاق رضوی که به خدام توصیه شده، حق با زائر است، حتی اگر زائر اشتباه کند و ما فقط می‌توانیم برای زیارت بهتر، زائران را راهنمایی کنیم و حق برخورد با آنها و هتک حرمت چه رفتاری و چه کلامی را نداریم، و از سوی دیگر احوال زائر مانند حال عاشقی است که پس از طی مسافت و زمانی طولانی به معشوقش رسیده است و امکان ندارد بتوانی وی را براحتی از ضریح جدا کنی و بگویی فقط دو دقیقه وقت داری تا با معشوقت، معاشقه و درد دل کنی.

مسئول هماهنگی رواق‌های ویژه خواهران اماکن متبرکه با بیان این‌که متاسفانه وجود یک تصور غلط در بین برخی زائران یکی از دلایل ازدحام و شلوغی بیش از حد اطراف ضریح است،‌ می‌گوید: برخی فکر می‌کنند اگر دستشان به ضریح نرسد، گناه کرده‌اند و زیارتشان درست نیست و به همین دلیل سعی می‌کنند به هر طریقی که شده خود را به ضریح برسانند، در حالی که این باور غلط است و روحانیون و علما هیچ‌گاه این‌گونه زیارت نمی‌کنند، چون طی سال‌ها تحصیل در حوزه علمیه، فرهنگ صحیح زیارت را آموخته‌اند.

زیارت چیست؟

به گفته حجت‌الاسلام محمدهادی مشیری، کارشناس مذهبی رسانه، زیارت دیدار و ملاقاتی حضوری است که برای انسان رشددهنده و کمال بخش باشد و او را با اولیای الهی، عمل صالح و الگوی انسان کامل آشنا کند.

این مدرس حوزه و دانشگاه با بیان این‌که چنین زیارتی آثار فردی به همراه خواهد داشت،‌ در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: یکی از این آثار هدفمندی انسان است، به این معنا که وقتی انسان با نماد انسانیت و الگوی رشد یافته خودش روبه‌رو شد و او را شناخت، سعی می‌کند به او نزدیک شده و خودش را با او تطبیق دهد و در مسیر کمال حرکت کند. حرکت به سوی کمال باعث گسترش فکر و اندیشه انسان ورای خصایص حیوانی همچون خوردن، خوابیدن و شهوت شده و به رفتار او کیفیت می‌دهد، بنابراین هنگام زیارت، امام را حاضر و ناظر می‌‌بیند و در مقابل ایشان با ادب، متانت، خضوع و خشوع رفتار می‌کند.

به اعتقاد مشیری چنین زیارتی است که درباره آن در روایات آمده است: «که اگر کسی پیامبر (ص) و امامان را زیارت کند، جایگاه او بهشت خواهد بود.» و همچنین «کسی که به زیارت ما آمد و عارف به زیارت بود، خداوند تمام گناهانش را می‌بخشد و توبه او واقعی خواهد بود.»

سفر به مشهد فقط به قصد زیارت

دبیر و عضو هیات اصلی اتاق فکر تبلیغ در خراسان رضوی با بیان این‌که اگر نگاه ما به زیارت چنین نگاهی باشد، رفتارهای ما مقابل امام و هنگام زیارت هم رفتار خاصی می‌شود، می‌گوید: در این صورت از همان در منزل با قصد قربت و آمادگی،‌ خضوع و خشوع و توجه خاص به سوی حرم راه می‌افتیم، درست مانند زمانی که می‌خواهیم به محل کار یا مدرسه و دانشگاه برویم و از منزل به همین نیت آماده می‌شویم.

مشیری با بیان این‌که عرفا و بزرگان ما چنین زیارتی داشته‌اند، به احوالات مرحوم شیخ عباس تربتی و مرحوم آیت‌الله بهجت اشاره می‌کند و می‌افزاید: مرحوم شیخ تربتی اگر برای کاری به مشهد می‌آمد، دیگر به زیارت امام رضا(ع) نمی‌رفت، بلکه برمی‌گشت تربت و دوباره و در سفری دیگر فقط به نیت زیارت به مشهد می‌آمد.

آیت‌الله بهجت نیز هنگامی که به زیارت امام رضا(ع) می‌آمد، روبه روی ضریح می‌ایستاد و بدون هیچ حرکت و توجهی به اطراف، به زیارت و مناجات با امام مشغول می‌شد، گو این‌که در محضر امام رضا(ع) تنهاست و هیچ جنبنده‌ای در اطراف وجود ندارد، هیچ‌گاه هم مشاهده نشد که برای رسیدن به ضریح و دست‌زدن به آن تلاش کند.

وقتی که کار مستحب، فعل حرام می‌شود

این کارشناس مذهبی رسانه با بیان این‌که به گفته مرحوم آیت‌الله بهجت اطراف مضجع شریف امام(ع) محل تردد دیگر امامان و ملائکه است، بنابراین باید بیش از هرجای دیگری از سکوت و آرامش برخوردار باشد و افراد با توجه و حضور قلب در آنجا حاضر شوند، می‌گوید: بر بوسیدن و مسح مزار امامان(ع) در برخی روایات و زیارتنامه‌ها تاکید شده است، اما این بوسیدن و دست کشیدن به هر قیمتی روا نیست و چنانچه منجر به بی‌ادبی و جسارت در محضر امام شود، یا با آزار و اذیت دیگر زائران، لگد‌کردن پا، بحث و بگومگو، تنه زدن و کبود‌کردن بدن و بالا رفتن از سرو کول آنها همراه شود، که همگی حق‌الناس است و حتی گاهی دیه دارد، نه‌تنها ثواب نیست، بلکه ظلم به دیگران و گناه به شمار می‌رود و ممکن است یک فعل مستحب و ثواب را به فعلی حرام تبدیل کند که به جای عاقبت به خیری موجب‌ عذاب انسان شود.

اگر نبوسم، گناه کرده‌ام

این کارشناس دینی درباره کسانی که فکر می‌کنند اگر خود را به ضریح نرسانند و به آن دست نکشند و آن را نبوسند، زیارتشان قبول نیست یا حتی گناه کرده‌اند،‌ یادآور می‌شود: با تعریفی که از زیارت شد، باید گفت دغدغه زائر نباید بوسیدن و نبوسیدن باشد، بلکه باید درک و تاثیرپذیری از امام و اتصال دل باشد.

زائر باید به این فکر کند که دلش چقدر تکان خورد و روحش چقدر تاثیر پذیرفت و این‌که زیارتش به معنای واقعی قبول شده یا نه؛ زیارت با همان تعاریفی که شد. این‌که اثری از نور امامت در دلش تابیده است یا رنگ و بوی امام به خود گرفته است. با این دید دیگر نه‌تنها ضریح، بلکه تمام در و دیوار حرم متبرک است، همان‌طور که مرحوم آیت‌الله بهجت گاهی در و دیوار کفشداری را هم می‌بوسید و می‌گفت فرقی نمی‌کند کجا را مسح کنی، همه اینها منتسب به امام رضا(ع) و متبرک است و مهم عرض ادب به ساحت امام است.

فاطمه مرادزاده / گروه ایران