4 رباط کهن در چهارراه تاریخ

اعراب واژه رباط را در آغاز سلطه خود بر ایران، برای پست‌های امدادی سربازخانه‌ها و ایستگاه‌های نظامی به کار می‌بردند. رباط‌های نخستین، استحکامات ساده‌ای در نقاط بی‌حفاظ مرزی بودند. ساختمان رباط در ساده‌ترین شکل شامل یک دیوار و استحکاماتی در اطراف، اتاق، انبار اسلحه، انبار تدارکات و برج‌های دیده‌بانی بود که غالبا با شتاب ساخته می‌شد. (هادی‌زاده کاخکی 1389: 46)

پس از تثبیت اسلام در سرزمین‌های اسلامی و برطرف‌شدن تهدیدات از سوی غیر‌مسلمانان در مرزها، رباط‌ها بتدریج در سرزمین‌های اسلامی تغییر کاربری داده، از یک پادگان نظامی به محل زهد و تعلیم و تعلم اهل تصوف تبدیل شد و جنبه مذهبی آن رونق گرفت. (کریمیان سردشتی 1378: 550 ـ 515)

رباط در میان مسلمانان از احترام بسیاری برخوردار بود، زیرا مشایخ و بزرگانی که در آن ساکن بودند شیفتگان و مریدان فراوانی در میان مردم داشتند و همواره به صلاح و خیر و نیکی شهره بودند. رباط در دل و چشم مردم تا آنجا عزیز شد که برای دعا به آن مکان می‌رفتند و به وسیله ساکنان رباط‌ها از خداوند، انجام حاجات خود را طلب می‌کردند. (لباف خانیکی 1379: 101 ـ 89)

نمونه‌های زیادی از کاربرد واژه رباط را در ادب فارسی می‌توان جستجو کرد که در معناشناسی عرفان، آن را به عالم خاکی بیان می‌کنند. حکیم ناصرخسرو قبادیانی، شاعر قرن پنجم گفته است:

ای غنوده در این رباط کهن / اینک آمد فراز وقت رحیل

و خاقانی شروانی می‌گوید:

اندر قمارخانه چرخ و رباط دهر / جنسی حریف و هم‌نفس مهربان مخواه

همچنین خواجوی کرمانی آورده:

خیمه انس مزن بر در این کهنه رباط / که اساسش همه بی‌موقع و بی‌بنیاد است

با این مقدمه، در ادامه به معرفی و توصیف تعدادی از مشهورترین رباط‌های کشور می‌پردازیم.

این رباط در نزدیکی مورچه‌خورت اصفهان و بین کوهستان و بستر یک رودخانه خشک‌شده قرار دارد. این محل همواره در طول تاریخ، حالت نظامی داشته است. فراوانی تأسیسات زراعی که در اطراف این رباط رها شده، نشان می‌دهد که تا سده هفتم، آب خیلی فراوان‌تر از این ایام بوده است. احتمالاً از این دوره به بعد است که کم‌آبی یا عواملی دیگر که در زمان یورش مغولان روی داد، باعث یک کوچ تقریبا دسته‌جمعی از این محل و در نتیجه، تبدیل آن به صحرایی لم‌یزرع شده است.

در دوره صفوی، رفت و آمد در این ناحیه بسیار کم بود. بعدها در نظر گرفتند به این آبادی حیات تازه‌ای بخشند، لذا ساختمان یک کاروانسرای کوچک را در آنجا آغاز کردند که بر اثر تاخت و تازهای راهزنان هرگز به انجام نرسید. هسته مرکزی این بنا، مربوط به قرن‌ها پیش از دوره صفوی، دژ کوچک مربع‌شکلی به ابعاد 85‌/‌20 در 60‌/‌20 متر است که روی یک تپه خاکی به ارتفاع 5 متر قرار گرفته است. بعد از ایجاد این دژ، برج عظیمی به آن منضم شده و همچنین حصار محکمی برای حفظ آن بنا کرده‌اند. به این ترتیب، ساختمانی مرکزی با یک حیاط مربع شکل به وجود آمد. طرح این بنای کوچک، شبیه قسمت‌های مسکونی کاخ فیروزآباد فارس و بنایی در قصر شیرین است. نوع بنای دیوارها و شکل طاق‌ها نیز آن را در ردیف بناهای ساسانی قرار می‌دهد.

در این بنا، طاق‌ها به صورت مستحکم بر جای مانده است. از آنجا که پست رباط سلطان، یک بنای ساسانی است می‌توان گفت این بنا متعلق به قرن ششم میلادی یا اواخر دوره ساسانیان است که بعدها ملحقاتی که برای لشکرکشی‌های مهم ضرورت داشته، به آن افزوده شده است.

سربازخانه‌ها یا مخزن‌ها که بر دیوار حصار تکیه کرده یا در حیاط قرار گرفته‌اند، همه با قلوه سنگ بنا شده و طاق را نیز به همین روش زده‌اند و سپس روی آن را با ملاط گچ و خاک، اندود کرده‌اند. با گذشت زمان، این بناها رو به ویرانی نهاده‌اند، با وجود این، تا دوران پیش از سلجوقیان، مورد استفاده قرار می‌گرفتند. (هادی‌زاده کاخکی 1389: 49)

سیرو درباره تاریخ اولیه رباط سلطان معتقد است که حدود قرن ششم میلادی، در جوار محلی دارای آب شور، یک پست پلیس ساخته شد. هنگام افول ساسانیان، به مناسبت رفت و آمد قوای نظامی، با شتاب ملحقاتی به آن افزوده‌اند. بعدها در زمان خلافت عباسیان، احتیاجات لازم برای یک تجارت فعال، وجود یک کاروانسرا را ضروری کرده، در نتیجه این محل گسترش قابل توجهی پیدا کرد. (سیرو 1357: 56-66)

رباط ترک ـ که قدمت آن به عصر سلجوقی بازمی‌گردد ـ در جاده تهران به اصفهان و در فاصله 150 کیلومتری اصفهان واقع شده است. این رباط در مرحله نخست، در سطحی به ابعاد 30‌/‌76 در 60‌/‌71 متر ساخته شد. در داخل بنا، حصارهایی به ضخامت 15‌/‌2 متر، آن را به صورت نوعی سربازخانه درآورده است. صحن حیاط آن، تقریباً مربعی به ابعاد 6‌/‌44 در 80‌/‌45 متر است و به سالن‌های بلند طاق‌دار که بر نمای حیاط عمودند، راه دارد. در دوره صفویه، از این محل که به شیوه روز تزئین و حمامی به آن افزوده بودند، استفاده می‌شد.

در این بنا، مسجدی است که همیشه دایر بوده است؛ سالنی مربع شکل به ابعاد 86‌/‌6 در 86‌/‌6 متر که طاق گنبدی آن کمی تحدب دارد و با مهارت از آجرهایی که به دقت تراشیده شده‌اند، ساخته شده است. در این رباط، محل‌هایی برای علوفه و اصطبل‌ها پیش‌بینی شده و محل‌هایی را نیز برای دید و کنترل خوابگاه‌ها، اصطبل کوچک اسب‌های یدکی و واردان به رباط بنا کرده‌اند.

در حیاط‌خلوت‌ها، دو خانه مسکونی که کاملا تحت مراقبت بود قرار گرفته است. این خانه‌ها منزل افسران بود و پست فرماندهی و اقامتگاه رئیس محل در اینجا قرار داشت. دیوارهای رباط را با آجر ساخته‌اند. ملاطی از گل رس و گچ بر دیوارها پوشانیده شده است. رباط علاوه بر طبقه همکف، دارای طبقه دیگری در بالا بوده که در تمام اتاق‌های آن، سربازان اقامت داشتند.

تمام پوشش‌های ساختمان رباط ترک، مانند گنبدها، سقف‌های گهواره‌ای مسطح و طاق‌های گوشه، با دقت و مهارت کافی ساخته شده‌اند.

مرحله دوم و سوم ساخت و ساز در این رباط در عهد آلب ارسلان و سلطنت ملکشاه سلجوقی و همچنین در دوره صفوی صورت گرفت که ملحقاتی به بنا اضافه و فضای داخلی آن را تنگ‌تر کرد. در آخرین مرحله این رباط که نمونه کامل و منحصر به فرد معماری نظامی پس از صفوی است، این بنا به صورت آشفته فعلی درآمد. (احسانی 1381: 29 ـ 21)

رباط شرف در نزدیکی سرخس قرار گرفته است. این رباط شامل دو حیاط است که رواقی آن را دور می‌زند. در پشت رواق، اتاق‌های مسافران قرار گرفته است. حیاط اول مستطیل‌شکل است و در مدخل آن، سردر رفیعی وجود دارد که شامل پیش‌آمدگی‌هایی است و در طرفین آن، دو تالار طویل قرار گرفته که محل اقامت نگهبانان بوده است.

در دو طرف مدخل بنا، دو اصطبل در کنار دو تالار برای چهارپایان ساخته شده است. در دو طرف دیگر حیاط، با عرض‌های کمتر، ایوان‌هایی قرار دارند که تا دیوار خارجی ادامه پیدا می‌کند و شامل دو اتاق‌ است. قسمت اصلی این ساختمان در انتهای حیاط دوم قرار گرفته و در طرفین ایوان بزرگ مرکزی ساخته شده است. در پشت این حیاط، حیاط چهارگوش کوچکی با چهار ایوان کوچک قرار گرفته است. در چهارگوش حیاط بزرگ، دو تالار گنبددار و دو تالار ستون‌دار ساخته شده است.

در این بنا از آجر استفاده قابل توجهی شده است. از آجر گوشواره‌های زیر گنبد و طاق‌های مختلف نیز برای پوشش اتاق‌ها و گنبدهای نواردار استفاده شده است. تزئیناتی که بر آجر تراشیده شده و دیوارهای این بنا را مزین کرده است، نشان می‌دهد که این بنا متعلق به اوایل قرن ششم و از نظر اصول ساختمانی بسیار پیشرفته بوده است.

بنا بر کتیبه‌های کوفی که در این کاروانسرا روی آجر تراشیده شده، این ساختمان در دوران سلطان سنجر، در اوایل قرن ششم ساخته شده که بعدها در آن تعمیراتی انجام گرفته و گچبری‌هایی به تزئینات تجاری آن اضافه شده است. (سیرو 1949: 98 ـ 97)

بنای رباط شرف و تزئینات گوناگون آن یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. از تعمیرات و بازسازی‌هایی که در بنا و آرایش نمای آن معمول شده می‌توان دانست که این رباط قرن‌ها مورد توجه ارباب خیر و هنردوستان و بزرگان بوده است. (پیرنیا 1372: 235)

در 67 کیلومتری جاده یزد به کرمان، رباط زین‌الدین، یکی از زیباترین بناهای دوره صفویه واقع شده است. این رباط که تنها رباط مدور موجود در ایران است از جهت طرح و نقشه با هیچ‌یک از کاروانسراهای دوره صفویه قابل قیاس نیست.

رباط زین‌الدین در حدود 1500 متر مربع مساحت دارد و احتمالا برای دفاع در مقابل شن‌های روان کویری ساخته شده است. نمای خارجی رباط شامل یک در از طرف جنوب است و 5 برج که یکی روبه‌روی دروازه ورودی، 2 برج در قسمت شرقی و 2 برج در قسمت غربی و دیوار خارجی قرار دارند.

نمای داخلی رباط از اتاق‌های اطراف شاه‌نشین و اصطبل تشکیل شده است. بعد از دروازه، ورودی دالان هشت‌ضلعی قرار گرفته که از غرب و شرق به اصطبل‌های سراسری راه داشته است. بعد از این دالان، حیاط مرکزی رباط به صورت 12 ضلعی واقع شده و در اطراف آن، شاه‌نشین و اتاق‌های هشت‌ضلعی و تقریبا مستطیل‌شکل قرار گرفته‌اند.

رباط دارای دو اصطبل سراسری است که به چهار در ورودی مجهز است. اصطبل سراسری که به طور منحنی، دو قسمت شرقی و غربی رباط را در بر می‌گیرد، به چهار برج می‌رسد که برای استفاده کسانی بوده که از چهارپایان محافظت می‌کردند.

مصالح ساختمانی بنا از آجر، گچ، آهک، کاشی و در برخی قسمت‌ها، از قلوه‌سنگ‌های بزرگ است و تمامی اتاق‌ها، کف حیاط و پشت‌بام با آجر مفروش گردیده است.

اگرچه کتیبه‌ای که سال احداث رباط را یادآور شود وجود ندارد، ولی قطع به یقین می‌توان گفت که رباط زین‌الدین از جمله بناهایی است که در دوره شاه‌عباس بین سال‌های 1038 ـ 996 ساخته شده است (کیانی 1351: 69 ـ 62).

رضا دستجردی

منابع:

1 ـ احسانی، محمد تقی 1381. یادی از کاروانسراها، رباط‌ها و کاروان‌ها در ایران. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.2 ـ پیرنیا، محمد کریم 1372. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.3 ـ سیرو، ماکسیم 1357. راه‌های باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها. ترجمه مهدی مشایخی. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.4 ـ کریمی، فاطمه 1374. «مقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران». مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان. جلد دوم. تهران.5 ـ کریمیان سردشتی، نادر 1378. «تاریخ رباط در اسلام و ایران». مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان. جلد دوم. تهران.6 ـ کیانی، محمد یوسف 1351. «رباط زین‌الدین، شاهکاری از هنر ساختمانی دوره صفویه». مجله باستان‌شناسی و هنر ایران. شماره 9 و 10. تهران: وزارت فرهنگ و هنر عامه.7 ـ لباف خانیکی، رجبعلی 1379. «دگردیسی در مفهوم و کاربری رباط». مشهد: فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. شماره پیاپی 56 و 57.8 ـ هادی‌زاده کاخکی، سعید 1389. کاروانسرا در ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.