چرا روده‌تان حساس است

دکتر پیمان ادیبی، فوق‌تخصص گوارش و استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، این مساله را جزو اختلال‌های گوارشی شایع‌تر و در عین حال کم‌خطر که علت واحد یا کاملا مشخصی برای آنها مطرح نیست، معرفی می‌کند و در گفت‌وگو با جام‌جم در مورد علل ابتلا به آن می‌گوید: زمینه ژنتیکی یکی از عوامل مستعدکننده برای ابتلا به این بیماری‌ است. عوامل متعدد محیطی طی رشد و شکل‌گیری شخصیت نیز در بروز اختلال‌های سوء عملکرد گوارش نقش دارد.

دکتر ادیبی می‌گوید: این بیماری تاحدود زیادی روان‌تنی است، یعنی با این‌که علائم کاملا واقعی، جسمی و آزاردهنده است، حالت‌های روحی چه به صورت ویژگی‌های شخصیتی، چه به صورت اختلال‌های خلقی و تنش‌ها و دغدغه‌های روزانه می‌تواند باعث بروز و تشدید آن شود. او ادامه می‌دهد: استرس‌ها و تنش‌های دوران کودکی،‌ نداشتن حمایت‌های اجتماعی در کودکی و گرفتن توجه و حمایت به واسطه آنها از علل شکل‌گیری بیماری‌های روان‌تنی مانند روده حساس یا تحریک‌پذیر در دوران بلوغ است.

عادت‌های غذایی مانند تند غذا‌خوردن و نجویدن آن و خوردن در زمان اضطراب شدید، علائم را تشدید می‌کند. این فوق‌تخصص گوارش توضیح می‌دهد: در بیماران دچار روده تحریک‌پذیر، داشتن برنامه منظم تغذیه ، تغییر‌ندادن حجم غذا و اجتناب از پرخوری در یک وعده غذایی برای پیشگیری از تشدید علائم مهم است.

دکتر ادیبی توصیه می‌کند: بیماران مبتلا به این سندرم هفت ـ هشت لیوان مایعات در روز بتدریج بنوشند، زیرا مصرف مایعات همراه یا بلافاصله بعد از غذا می‌تواند علائم را تشدید کند حجم زیاد چربی غذا نیز باعث تشدید علائم، بخصوص نفخ مبتلایان خواهدشد و از آنجا که خوردن همزمان چند نوع میوه در یک وعده باعث افزایش نفخ می‌شود، بهتر است دفعات مصرف افزایش و حجم هر وعده کاهش یابد و اگر بیماری حس می‌کند میوه پخته را بهتر تحمل می‌کند، بهتر است آنها را پخته مصرف کند.

به گفته دکتر ادیبی، هیچ رژیم ثابتی برای بیماران روده حساس مطرح نشده، بلکه خود بیمار شاخص است که چه موادغذایی‌ای باعث تشدید علائمش می‌شود. کاهش چربی و ادویه غذا نیز برای مبتلایان لازم است، زیرا ادویه‌های تند مانند فلفل قرمز علائم را تشدید می‌کند.

بیشتر مبتلایان به این بیماری، درد و ناخوشی در اطراف شکم را که با تغییر اجابت‌مزاج به صورت یبوست یا اسهال همراه است، تجربه کرده‌اند. این اختلال دفع می‌تواند به صورت افزایش تعداد اجابت مزاج، تغییر قوام مدفوع یا احساس نیاز به دفع سریع باشد. این استاد دانشگاه می‌گوید: بیمار ممکن‌است با اجابت مزاج احساس راحتی کند یا در اثر اجابت مزاج تا مدت‌ها درد و ناخوشی در شکم داشته‌ باشد.

به گفته ادیبی، دردها معمولا قولنجی و به صورت پیچ‌خوردن، سروصدا، احساس حرکت در شکم یا جابه‌جا شدن چیزی در حفره شکم است و معمولا بیمار دردهای تیز و نقطه‌ای، شبیه چیزی که در بیماران آپاندیسیت مشاهده می‌شود، تجربه نمی‌کند. علائم دیگری مانند اتساع، برآمدگی، پرگاز بودن شکم (نفخ) و دفع گاز بیش از حد نیز در بیمار دیده می‌شود.

وی توضیح می‌دهد: چون روده حساس از اختلال‌های عملکرد دستگاه گوارش است، گاهی علائم دیگر مانند اختلال دستگاه گوارش فوقانی مثل آروغ‌زدن، درد، نفخ در بالای شکم، حالت تهوع یا سیری زودرس نیز در گروهی از مبتلایان دیده می‌شود.

افسردگی زمینه اصلی اختلال‌های روان‌تنی است و بدون درمان آن، درمان روده حساس موفقیت‌آمیز نخواهد‌ بود، حتی اگر داروهای متعدد و رژیم‌های غذایی برای بیمار تجویز شود. این فوق‌تخصص گوارش می‌گوید: اگر افسردگی در فردی با خصوصیات تحریک‌پذیری و حساس‌بودن پدید آید، علائم به مراتب ماندگارتر و شدیدتر خواهد شد و نشانه‌های جسمی براحتی قابل کنترل نخواهد بود.

یکی از حالت‌هایی که علائم شبیه روده حساس دارد، اختلال در جذب مواد لبنی است. علائم اختلال هضم و جذب مواد لبنی مانند شیر در یک‌سوم افراد به ظاهر سالم جامعه گزارش شده است. این علائم شامل احساس نفخ، دفع گاز زیاد و شل‌شدن یا تعدد دفعات اجابت مزاج و اسهال است. کسی که احساس می‌کند با نخوردن شیر بخش زیادی از علائمش از بین می‌رود و با خوردن شیر برمی‌گردد، به احتمال زیاد دچار سندرم عدم تحمل نسبت به شیر است نه روده‌ تحریک‌پذیر.

با توجه به شدت و ‌آزاردهندگی که سندرم روده تحریک‌پذیر در بیمار ایجاد می‌کند، درمان‌ها متفاوت است. دکتر ادیبی اعتقاد دارد: علائم خیلی از مبتلایان فقط با اصلاح شیوه زندگی؛ اصلاح نحوه غذا خوردن، محتوای غذا، ساعت خواب و بیداری و کاهش تنش روزانه تا حدود زیادی رفع می‌شود.

او با بیان این‌که تنش‌های کوچک روزمره و دغدغه‌ها، نحوه نگاه به زندگی و کمال‌گرایی بیش از حد، دقت بیش از نیاز در امور و بلندپروازی و قبول‌کردن کار و تحمل تنش بیش از توان روحی از عوامل شناخته‌شده تشدید علائم روده حساس است، تاکید می‌کند: اجتناب از این امور مطمئنا علائم را کم خواهد کرد.

این استاد دانشگاه به نکته مهمی اشاره می‌کند: حدود 70 درصد درمان بیماری روده حساس به عهده خود بیمار است و لازم نیست با مشاهده هر تغییر کوچک در علائم به پزشک مراجعه کرد. فقط زمانی مراجعه ضروری می‌شود که علائم جدی، قابل توجه و نامعمول باشد.

مثلا بیماری که 20 سال است نفخ دارد و می‌داند گاهی بیشتر و گاهی کمتر است، نباید برای نفخ مراجعه کند، ولی اگر متوجه کاهش وزن قابل توجه بیش از 10 درصد وزن پایه، دل‌دردهای غیرقابل کنترل و خونریزی دستگاه گوارش شد باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کند.

درمان‌های قدیم و طب سنتی ایرانی برای بهبود علائم روده حساس موثر است و بیمارانی که بیماریشان خفیف است، می‌توانند آنها را به‌کار برند؛ مثل استفاده از نعناع، بخصوص نعناع فلفلی به صورت عصاره یا عرق که در کاهش علائم دل‌پیچه، سروصدا و نفخ موثر است و اگر بیمار علائم سوزش سردل، ترش‌کردن و‌ برگشت غذا ندارد، می‌تواند به فاصله کمی بعد از غذا از آن استفاده کند. دکتر ادیبی می‌گوید: زیره و آویشن هم از کاهنده‌های نفخ است و مصرف طولانی‌مدت آنها در مقادیر کم‌ عارضه‌ای ندارد. بیماران دچار اختلال دفعی به صورت کم یا زیاد بودن دفع و کاهش و افزایش قوام مدفوع نیز می‌توانند از سبوس گندم یک تا چهار بار در روز یا اسفرزه همراه با آب استفاده کنند.

این متخصص گوارش توضیح می‌دهد: داروها هم برای کاهش علائم به کار می‌رود؛ داروهای ضدگرفتگی یا اسپاسم روده برای کاهش درد، دل‌پیچه و سروصدا به کار می‌رود و برخی داروها روی نفخ تاثیر دارد. برخی داروها هم که برای زمینه بیماری یعنی افسردگی به کار می‌رود، در روده حساس کاربرد دارد. دکتر ادیبی تاکید می‌کند: عمده این داروها تحت عنوان «ضدافسردگی‌ها» است که کاربردهای متفاوتی دارد. ممکن است بیماری که تحت درمان با آنها قرار می‌گیرد، افسرده نباشد، اما مقادیر کم این داروها می‌تواند نظام حسی و حرکتی دستگاه گوارش را تنظیم کند.

او با اشاره به نگرش‌های غلطی که در این‌باره وجود دارد، توضیح می‌دهد: بسیاری از بیماران ایرانی از مصرف داروهای ضدافسردگی برای درمان روده حساس اجتناب می‌کنند، در حالی که خیلی از آنها دچار افسردگی هستند و اختلال‌های خلقی قابل‌توجه و نیازمند به درمان دارند و باید با مشورت روانپزشک تحت درمان دارویی و غیردارویی قرار بگیرند. استفاده از روش‌های غیردارویی و روان‌شناسانه مثل درمان مبتنی بر ادراک، روش‌های‌ آرام‌سازی و تن‌آرامی و موارد مشابه در کاهش علائم بسیار موثر است.

بیماران مبتلا ممکن است سال‌ها با علائم مکرر، عودکننده و مزمن دست به گریبان باشند. به گفته دکتر ادیبی، شدت علائم متغیر است و روزهایی بیمار احساس بهبود و در روزهایی احساس ناخوشی شدید می‌کند، اما درنهایت ابتلا به این اختلال‌ها باعث صدمه جسمی، معلولیت، کاهش طول عمر، مرگ یا ابتلا به بیماری‌های وخیم‌تر مانند سرطان نخواهد شد.