آثار تاریخی بدون تعیین حریم، ثبت ملی می‌شوند

با وجود ثبت ملی بسیاری از آثار تاریخی کشور در سال‌های گذشته، بسیاری از این آثار تعیین حریم نشده‌اند، هرچند که تعیین حریم این آثار یکی از اصلی‌ترین مواد قانونی برای ثبت ملی یک اثر محسوب می‌شود. به عنوان نمونه براساس آمار سازمان میراث فرهنگی از مرداد 1384 تاکنون در هر 28 دقیقه یک اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، یعنی رقمی حدود 26 هزار و 300 اثر که از این میان فقط 520 اثر تعیین حریم شده است. این درحالی است که تعیین حریم یک اثر که جزو مواد قانونی ثبت آن به شمار می‌رود می‌تواند از تجاوزات و ساخت و ساز در حریم و عرصه آثار جلوگیری کند.

به گفته مسوولان میراث فرهنگی، از آنجا که تعیین عرصه و حریم، هزینه‌های زیادی دارد و مشاوران هم پول زیادی برای این کار دریافت می‌کنند، در بسیاری استان‌های کشور به دلیل کمبود بودجه و اعتبار، توان انجام این کار وجود ندارد، ولی اخیرا یعنی حدود یک سال گذشته سختگیری بر تعیین عرصه و حریم هنگام ثبت ملی یک اثر افزایش یافته است.

آتوسا مومنی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی، فرهنگی و طبیعی سازمان میراث فرهنگی چندی پیش در گفت‌وگویی اعلام کرد: هم‌اکنون تعیین حریم آثار، جزو اولویت‌های اصلی برای ثبت ملی اثر شمرده می‌شود و اگر اثری برای ثبت ملی معرفی شود در صورتی که حریم و عرصه آن تعیین نشده باشد، به ثبت نخواهد رسید.

در حال حاضر وضعیت استان‌های کشور به لحاظ تعیین حریم آثار تاریخی چندان مناسب نیست و بسیاری از آثار شهرستان‌ها از حریم مصوب و ضوابط مشخصی برخوردار نیستند، برای مثال در اهواز از 35 اثر ثبت شده این شهر حتی یک اثر نیز تعیین حریم نشده است یا از میان انبوه آثار ثبتی استان یزد، کمتر از 2 درصد یعنی 27 اثر تاریخی مصوب دارند. استان اردبیل نیز با وجود 800 اثر ثبتی کمتر از 15 اثر آن تعیین حریم شده‌اند.در میان قریب به 2 هزار اثر ثبتی استان کرمانشاه نیز تنها حدود 80 اثر تعیین حریم شده‌اند که همه این اقدامات هم به اوایل دهه 80 و پیش از آن برمی‌گردد. این در حالی است که طی 6-5 سال گذشته حتی یک اثر تاریخی ثبت‌شده در استان کرمانشاه تعیین حریم نشده است. این استان سال 1387 با قریب به 700 اثر ثبتی، رتبه اول ثبت میراث تاریخی در کشور را به خود اختصاص داد، اما در همین دوره یک ساله در پایین‌ترین رتبه تعیین حریم‌های مصوب ایستاد.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی کرمانشاه نیز ضمن تایید مشکل تعیین نشدن حریم آثار ثبتی در این استان، نبود و کمبود اعتبار،‌ سختی و زمان‌بر بودن پروسه تعیین حریم و طولانی بودن پروسه تایید پرونده تشکیل شده را‌ ازجمله عوامل موثر در این خصوص می‌داند و به «جام‌جم» می‌گوید: تعیین حریم بعضی آثار باید به صورت گروهی انجام شود، به این معنا که چند کارشناس باستان‌شناس به منطقه اعزام شده و پس از انجام مطالعات و ارزیابی‌های مختلف‌ که نیاز به صرف زمان نیز دارد، حریم اثر مذکور را تعیین کرده و پرونده‌‌ای برای آن تشکیل می‌دهند. حسین راعی با بیان این که با گذر از این مرحله، تنها نیمی از راه طی شده است،‌‌ می‌افزاید: زمانی که پرونده را برای تهران ارسال می‌کنیم به دلیل وجود پرونده‌های فراوان تعیین حریم در کشور،‌ هر کدام از این پرونده‌ها باید در نوبت‌های طولانی 6 ـ 5 ماهه منتظر بمانند تا به نظر و تایید مسوولان میراث کشور برسند.

وی تصریح می‌کند: در بعضی مواقع هم ممکن است این پرونده‌ها به تایید نرسد و برگشت داده شود که در این صورت باید تمامی مراحل مذکور دوباره طی شود و این یعنی طولانی شدن پروسه تعیین حریم که نتیجه‌اش همین وضعیت کنونی، یعنی وجود آثار ثبتی فراوان بدون حریم و تبعات مشکل‌آفرین ناشی از آن می‌شود.

مازندران نیز همچون استان‌های دیگر کشور از این امر مستثنی نیست و با مشکل ثبت فراوان آثار تاریخی و تعیین نشدن حریم آنها مواجه است. یکی از این آثار که ثبت ملی شده، اما هنوز تعیین حریم نشده و در معرض خطر و تهدید جدی است، قلعه و غار تاریخی و ارزشمند اسپهبد خورشید است. چند سالی است که تعیین نشدن حریم این اثر ارزشمند تاریخی، باعث تجاوز نهادهای مختلف به محوطه اطراف قلعه شده است. تردد بولدوزرها برای حفاری از معادن و برداشت بی‌رویه شن و ماسه اطراف قلعه و تیراندازی‌های مداوم پادگان نظامی در نزدیکی قلعه از جمله تهدیداتی است که این قلعه را با خطر تخریب مواجه کرده است.

دبیر انجمن دوستداران میراث‌ فرهنگی هوتو در مازندران دراین‌باره می‌گوید: قلعه اسپهبد خورشید در مسیر جاده فیروزکوه و خطیرکوه، جایی‌‌که محل برداشت معادن شن و ماسه استان مازندران محسوب می‌شود، قرار گرفته و برداشت‌های بی‌رویه سال‌های اخیر باعث‌شده بولدوزرهای حفاری شن و ماسه به کوه اسپهبد خورشید نزدیک‌تر شوند.

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان مازندران نیز به تعداد زیاد آثار ثبتی و کمبود اعتبار به عنوان 2 عامل مهم کندی روند و تعیین نشدن حریم آثار این استان بویژه قلعه و غار تاریخی اسپهبد خورشید اشاره می‌کند و به«جام‌جم» می‌گوید: سرعت و تعداد آثار ثبت‌‌شده در کشور و همچنین استان مازندران آنقدر زیاد است که پروسه تعیین حریم که یک پروسه طولانی و زمان‌بر است، به گرد آن هم نمی‌رسد. اسدالله محمدپور با بیان این‌که کمبود اعتبار، عامل مهم دیگری است که این پروسه را با مشکل مواجه ساخته است‌، تصریح می‌کند: از امسال بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی، کمیته‌های برنامه‌ریزی شهرستان‌ها، مسوول توزیع اعتبارات شده‌اند که این خود به مشکلات افزوده است، چراکه باید برای هر اثر در هر شهرستان به فرمانداری همان شهر درخواست اعتبار بدهیم که در بسیاری مواقع فرمانداران با توجه به اولویت‌های خود، اعتباراتشان را به بخش‌های مختلف تخصیص می‌دهند و بخش میراث، ظاهرا جزو اولویت‌های آنها نیست.

استان خوزستان نیز با وجود آن که آثار باارزشی مانند چغازنبیل و سازه‌های آبی شوشتر و شهرهای معتبری مثل جندی‌شاپور، ایوان کرخه و هرمز اردشیر را در خود جای داده، اما از بین حدود 800 اثر ثبتی استان تنها کمی بیشتر از انگشتان دست، تعیین حریم شده‌اند.سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان در این باره می‌گوید: از 800 اثر ثبت‌شده استان خوزستان، تنها 10 اثر به نام‌های پل ساسانی دزفول، مسجد جامع شوشتر، پل شادروان و خانه مستوفی شوشتر، مجموعه تاریخی بند خاک شوشتر، مجموعه تاریخی آبشارهای شوشتر، زیگورات چغازنبیل شوش، اشکفت سلمان ایذه، امامزاده عبدالله شوشتر، مسجد جامع دزفول و نیایشگاه صائبین شوشتر تعیین حریم شده‌اند.

به گفته مجتبی گهستونی، تعیین نشدن حریم این آثار باعث‌شده آثار زیادی تخریب شده و از بین بروند. به عنوان مثال در جندی‌شاپور، ده‌ها تپه باستانی وجود داشته که هم‌اکنون تنها 8 تپه باقی‌مانده و مابقی توسط کشاورزان تسطیح‌شده و این زمین‌ها نیز از طرف جهاد کشاورزی به کشاورزان واگذار شده است. از 1400 اثر ثبتی استان یزد نیز فقط کمتر از 30 اثر تعیین حریم شده‌اند که 24 اثر آن مربوط به قبل از سال 84 است. جالب این‌که طی 5 سال گذشته، حدود 900 اثر در این استان به ثبت رسیده که از این میان حتی یک اثر هم تعیین حریم نشده است. به عبارتی عملکرد سازمان میراث فرهنگی استان یزد با 1400 اثر ثبتی فاقد حریم از جمله ضعیف‌ترین عملکردها در میان استان‌های کشور است، در حالی که سرعت ثبت میراث فرهنگی در این استان طی 5 سال گذشته به شدت فزونی یافته است. سرو ابرکوه،‌ به عنوان یکی از کهنسال‌ترین درختان جهان، یکی از این آثار است و در حالی به‌عنوان اثر طبیعی ثبت ملی شده که هنوز هیچ‌گونه تعیین حریمی برای آن در نظر گرفته نشده است.

فاطمه مرادزاده / گروه ایران