بازار بزرگ؛ هویت تاریخی پایتخت

البته بازارچه‌هایی هم در اطراف بازار بزرگ تهران وجود دارند که انگار جریان اقتصادی آنها از حیات بازار تهران است. بازارچه مروی و بازارچه پاچنار از این دسته بازارچه‌های اطراف بازار بزرگ تهران هستند.

برای این که بخواهید به بازار تهران بروید، کافی است خود را به نزدیک‌ترین ایستگاه مترو برسانید و در ایستگاه 15 خرداد پیاده شوید. اگر برای اولین بار است که وارد بازار تهران می‌شوید‌، باید کفشی راحت به پا داشته باشید، چراکه بازار تهران با دارا بودن سراها، پاساژ‌ها و دالان‌های بسیار پرپیچ و خم شما را وادار به راهپیمایی طولانی مدتی می‌کند که شاید موجبات خستگی شما را فراهم کند، اما نخستین نکته‌ای که توجه شما را بعد از ورود به بازار تهران به خود جلب می‌کند، ازدحام جمعیتی است که هر یک بسرعت در پی کاری هستند. مردمانی که یا در این بازار تو در تو و زیبا کار می‌کنند یا به قصد خرید و گردش در دالان‌های آن حضور یافته‌اند.

بازار تهران حال و هوایی دارد که شاید نمونه آن را در هیچ جای دیگری نتوانید پیدا کنید. سنگفرش مقابل بازار تهران در خیابان 15 خرداد و رفت و آمد درشکه‌ها در این مسیر با آن صدای دلنوازشان و همچنین نوع منحصر به فرد ساخت بنای بازار تهران که در قدیمی‌ترین نقاط آن، دارای قدمتی بیش از 300 سال است، هرکسی را مجذوب خود می‌کند.

چهارسوق بزرگ، سر در بازار، بازار امیر، تیمچه‌های حاجب‌الدوله و علاءالدوله و بازار بین‌الحرمین تنها نمونه‌ای از کهن‌ترین بخش‌های بازار تهران هستند که هر یک آنقدر دیدنی هستند که قادرند نظر گردشگران را ‌دقایقی
به خود جلب کنند.

در این بخش‌ها، بازار با پوششی از سقف و گنبد که هر یک دارای دریچه‌هایی برای ورود نور هستند ساخته شده که با منظره‌ای بدیع، تهران قدیم را در ذهن بیننده تداعی می‌کند. در بازار تهران که قدم می‌زنید، با صحنه‌هایی مواجه می‌شوید که شاید در هیچ جای دیگر این شهر پهناور نتوانید مشابه آن را ببینید.

فروشنده‌های دوره‌گردی که شما را برای ناهار به ساندویچ دعوت می‌کنند، چرخی‌هایی که با باری به اندازه یک وانت با سرعت از کنار شما عبور می‌کنند، کسبه‌ای که با صدای اذان، خود را به مسجد می‌رسانند و سقاخانه‌ها و مردمانی که انگار با زمان مسابقه گذاشته‌اند، همه از ویژگی‌هایی هستند که تنها در بازار تهران دیده می‌شود، اما جالب این است که امروزه بازار تهران با وجود دارا بودن بافتی کهن و تاریخی، دارای نقشی انکارناپذیر در کسب و کار و تجارت است. البته این نقش بازار در تاریخ این مجموعه نهفته است. به طور خاص این مجموعه برای داد و ستد ساخته شده است.

سنگ‌بنای بازار تهران در دوره شاه اسماعیل صفوی گذاشته شد و می‌توان از بازار سراج‌ها، کرجی دوز‌ها و نعلچی‌ها به عنوان قدیمی‌ترین بخش‌های بازار نام برد.

بازار در دوران فتحعلی خان قاجار از سمت شمال غرب و غرب گسترش داده شد؛ به‌گونه‌ای که در این دوره، بخش میان ارک و مسجد امام تبدیل به‌پررفت و آمدترین قسمت بازار شد. پس از روی‌کار‌آمدن ناصرالدین شاه قاجار، بازار گسترش بیشتری یافت و بر تعداد راسته‌ها و سراهای بازار افزوده شد. در این دوره بود که فعالیت هر صنف در سراها، تیمچه‌ها و راسته‌های بازار به صورت اختصاصی سازماندهی شد.

بازار مسگرها، بازار آهنگران، ساعت فروشان و چهار سوق بزرگ را می‌توان یادگارهایی از این دوره تاریخی در بازار دانست. با توجه به بافت خاص محدوده بازار و به این دلیل که بازار تهران در تابستان خنکا و در زمستان گرما را حفظ می‌کرد، رفته رفته این بازار به صورت مرکزی عامه‌پسند برای رفت و آمد مردم درآمد و بتدریج رونقی بیش از پیش یافت تا آنجا که به صورت مرکزی مهم در فعالیت‌های تجاری کشور به شمار آمد.

امروزه نیز بازار تهران جذابیت‌های خود را برای مردم حفظ کرده است. بازار تهران جایی است با تنوع بسیار زیاد انواع کالاها و شما می‌توانید تمامی کالاهای مورد نیاز خود را در آن پیدا کنید. از اسباب بازی کودکان گرفته تا پارچه، البسه، مواد خوراکی، کیف و کفش، لوازم‌التحریر، فرش و قالیچه، همه را می‌توان در بازار تهران پیدا کرد. جان کلام این که اوضاع کسب و کار در بازار تهران دارای رونقی خاص است.

بازار تهران همچنین از بعد گردشگری هم دارای اهمیت بسزایی است. نمی‌توان روزی به بازار رفت و تعدادی گردشگر خارجی را در آنجا ندید. یکی از قدیمی‌ترین گردشگرانی که از بازار تهران دیدن کرده و حتی در مورد آن نیز نوشته است، اورسل بلژیکی بوده که در سفرنامه خود، بازار تهران را به خوبی توصیف کرده است.

وی می‌نویسد: «بازار تهران خود به تنهایی به منزله یک شهر است که روزانه در حدود 20 تا 25 هزار نفر را در خود جای می‌دهد و کوچه‌ها، مهمانخانه‌ها و مساجد مرتبی دارد. راهروهای وسیع پیچ در پیچ سرپوشیده‌اش زیر گنبد‌های روزنه‌داری قرار گرفته است و این روزنه‌ها طوری ساخته شده که نور و هوا به داخل بازار نفوذ می‌کند.»

او درباره تبدیل شدن بازار به جایی برای گردش مردم و دیدار آنها مطالبی نگاشته و افزوده است که: «مردم در بازار همدیگر را می‌بینند و اخبار را بین هم پخش می‌کنند.»

اما این بازار قدیمی در طول عمر بلندش، تغییراتی هم داشته است. بازار که روزگاری خود جایی برای استادکاران و هنرمندان مشهور صنایع ظریف بود، امروزه بشدت تحت‌تاثیر اجناس کارخانه‌ای، اشیای پلاستیکی و کالاهای وارداتی است و این تغییر، نقطه ضعفی است بر نوع داد و ستد در بازار تهران، اما می‌توان گفت که بازار تا به حال در برابر تغییرات ظاهری از خود مقاومت نشان داده است. این مقاومت از 2 دیدگاه قابل بررسی است؛ از یک دیدگاه مصون ماندن بازار از تغییرات ظاهری در حفظ اصالت تاریخی آن بسیار حائزاهمیت است، اما از نگرشی دیگر، بازار ناگزیر است تن به مجموعه‌ای از تغییرات بدهد، چراکه بازار در معرض خطراتی است که باید برای رفع آنها اقداماتی عاجل صورت پذیرد.

ایمن نبودن بازار در برابر زلزله، بروز آتش‌سوزی‌های گاه و بیگاه در بازار و فرسوده بودن بافت آن ازجمله مشکلاتی است که بازار تهران با آنها دست به گریبان است. به هر صورت بازار تهران یادگاری است منحصر به فرد از تهران قدیم و به عنوان سرمایه‌ای ملی و تاریخی که تشکیل‌دهنده بخشی از هویت تهران بوده و روزانه پذیرای مراجعان بسیاری نیز هست، نیاز به رسیدگی و مراقبتی مجدانه و فراگیر دارد.

هادی حجازی