جدال مرگ و زندگی در سرزمین قحطی زده

زینب کوچولوی 4 ساله یکی از آنهاست، از فرط بی‌غذایی و تشنگی، استخوان‌های قفسه سینه‌اش بیرون زده و در گرمای صحرای سومالی شمرده شمرده نفس می‌کشد. پرستار با دیدن او بسرعت دست به کار می‌شود، سوزن سرم و رگ دست‌های او با هم غریبه نیستند. پیش از این او را بارها برای سرم زدن آورده‌اند، اما این بار رگ دست‌های نحیف زینب پیدا نشدنی است و شاید دردناکی آن برای طفل 4 ساله قابل تحمل نباشد که از حساس‌ترین رگ‌های بدنش سرم تغذیه را عبور دهند، اما این کار برای زنده نگهداشتن زینب و کودکانی مثل او ضروری است.

یکی از پرستاران این چادر صحرایی که داوطلبانه به سومالی آمده می‌گوید: «نرخ زاد و ولد در سومالی بالاست. به همین دلیل کودکان در این قحطی و خشکسالی متحمل بیشترین آسیب شده‌اند، تحمل دیدن برخی صحنه‌ها بسیار برای ما سخت است، مادری که کودکش را با امید به ما می‌سپارد تا او را از ضعف نجات دهیم، اما متاسفانه کودک از شدت ضعف و ناتوانی در این چادر می‌میرد و ما هر روز باید این خبر را به مادرانی که بیرون چادر چمباتمه زده‌اند، بدهیم. این مساله واقعا دردآور است.

کارشناسان می‌گویند: سازمان ملل متحد، سومالی را منطقه قحطی‌زده و نقطه بحرانی خوانده و در این قحطی نه‌تنها عوامل جغرافیایی مانند نبود بارش و خشکسالی بلکه ناتوانی دولت مرکزی و بروز جنگ‌های داخلی دخالت داشته و این بحران را به فاجعه انسانی تبدیل کرده است.

سومالی را می‌توان پهناورترین کشور شاخ آفریقا در شرق این قاره خواند. کشوری که تنها 10 میلیون نفر جمعیت دارد و بیش از 90 درصد مردم آن مسلمان هستند. سومالی با وجود داشتن معادن و منابعی مانند سنگ‌آهن، ژیپس و اورانیوم به علت عقب‌ماندگی و فقر امکانات و تکنولوژی توان بهره‌برداری بهینه از آنها را ندارد. سومالی حتی پیش از بروز خشکسالی هم یکی از بالاترین آمارهای مرگ و میر کودکان جهان را دارا بود و 10 درصد کودکان خود را هنگام تولد و 25 درصد آنان را قبل از رسیدن به 5 سالگی از دست می‌داد، اما از 10 سال اخیر، دامنه خشکسالی‌ها، مرگ و میر مردم سومالی را دامنه وسیع‌تری بخشیده است.

بیش از نیمی از جمعیت سومالی که این روزها به 8 میلیون نفر رسیده در گرسنگی شدید هستند و وضعیت کودکان و افراد مسن و بیمار بغرنج‌تر از سایرین گزارش شده است و هر روز 100 نفر بر اثر گرسنگی جان خود را از دست می‌دهند و تا امروز بیشتر از 30 هزار کودک از گرسنگی تلف شده‌اند.

کمی دورتر از چادر صحرایی، جمعی از زنان که کودکانشان را به پشت بسته‌اند کنار هم روی زمین نشسته‌اند و در انتظار غذا ثانیه‌ها را برای رسیدن کامیون حمل غذا می‌شمارند. هرازچندگاهی یک کودک از شدت بی‌رمقی گریه می‌کند و مادر که نه در سینه شیری دارد و نه در دست لقمه‌ای، ناخودآگاه او را تکان می‌دهد تا کودک آرام بگیرد. کامیون غذا که از دور پیدا می‌شود همه از جا بلند می‌شوند، یکباره تعداد زنانی که بچه بغل در انتظار بودند به صدها نفر می‌رسد، لابه‌لایشان جوانان و پیرمردان هم هستند، دست‌ها به سمت متصدی غذا دراز می‌شود، دست هر کس درازتر، موفق‌تر، گریه کودکان بر اثر فشارها و تکان‌ها به هوا می‌رود و زن‌ها برای یک لقمه بیشتر التماس می‌کنند. ظرف 5 دقیقه یک کامیون غذا ته می‌کشد و باز هم زنان جوانی که دست‌هایشان به درازی بقیه نبوده یا از شدت ضعف توان تحمل فشارها و تکان‌های جمعیت را نداشته‌‌اند،‌ دست‌خالی به گوشه‌ای بازمی‌گردند و گوشه‌ای می‌نشینند تا کامیون بعدی از راه برسد. حنیفه یکی از این زنان جوان است که 2 کودک خردسال دارد. کودک اولش در بیمارستان صحرایی بستری است، گریه می‌کند، از این که باز هم او و کودکش گرسنه‌ مانده‌اند، می‌گوید: «دیروز سر غذا مردها با هم گلاویز شده‌اند، صد نفر به جان هم افتاده بودند، بعضی‌ها زیر دست و پا له شدند و از شدت ناتوانی مردند، این صحنه‌ها واقعا مرا نسبت به آینده نگران می‌کند، من دیگر توان این را ندارم با مردها گلاویز شوم تا تکه نانی به دست بیاورم، آنها به من و امثال من که بچه‌ها را به پشت بسته‌ایم، اعتنا نمی‌کنند.»

زنان و مردان سومالی با پدیده قحطی و خشکسالی غریبه نیستند، آنان 21 سال قبل هم قحطی و مرگ و میر ناشی از آن را تجربه کرده‌اند. به گفته کارشناسان قاره سیاه، در خشکسالی سال 1990 به دلیل نبود دولت توانمند، کشور در آستانه نابودی کامل قرار گرفت و حالا بیم آن وجود دارد که سومالی به دلیل این قحطی کم‌نظیر از نقشه جهان پاک شود و تمام جمعیت خود را از دست بدهد. شاید به همین دلیل بیش از 166 هزار نفر از مردم این کشور در ماه‌های اخیر به مرزهای اتیوپی و کنیا ـ کشورهای همسایه ـ گریخته‌اند،‌ اما آنان که مانده‌اند توان گریختن را ندارند.‌ براساس برآوردهای جدید سازمان ملل متحد، بحران قحطی تا چند هفته آینده سراسر مناطق جنوب سومالی را در برمی‌گیرد.

گزارش‌های خبرنگاران اعزامی به ناحیه جنوب سومالی هر روز از صحنه‌های تاسفباری حکایت می‌کند که دامنه بیشتری می‌یابد و خوانندگان نشریات و بینندگان شبکه‌های تلویزیونی را تحت تاثیر قرار می‌دهد،‌ یکی از این صحنه‌ها به کودکان خردسالی اختصاص دارد که در کنار جاده‌ها نیمه‌جان رها شده‌اند تا نفس‌های آخر را بکشند. به‌نوشته برخی خبرنگاران، مادرانی که هیچ چیزی برای سیر کردن کودکشان ندارند، از سر اجبار مجبور به رها کردن کودکانی می‌شوند که ساعاتی بیشتر زنده نیستند. سلیمه یکی از زنانی است که شاهد رها شدن کودکان در کنار جاده بوده، می‌گوید: «برای یک مادر هیچ چیز آزاردهنده‌تر از این نیست که کودک گرسنه‌اش را زیر سوز آفتاب بگذارد و رها کند، آنها از اجبار تن به این کار می‌دهند، آنها می‌دانند کودکشان نفس‌های آخر را می‌کشد و چند ساعتی بیشتر زنده نیست، ما مردم سومالی به دیدن این صحنه‌ها عادت نداریم،‌ اما فقر و گرسنگی، ما را مجبور به تحمل این صحنه‌ها می‌کند. شاید شما هم اگر مانند ما بودید، همین کار را می‌کردید.»

هر چند سازمان ملل متحد در برنامه جمع‌آوری کمک‌های نقدی در سال 2010 مبلغی حدود یک میلیارد دلار جمع‌آوری کرد و در تلاش است تا 5‌/‌1 میلیارد دلار را امسال به منطقه شاخ آفریقا بفرستد، اما گفته می‌شود که این مبالغ پاسخگوی نیاز 8 میلیون سومالیایی نیست.

«نی اکوئته» کارشناس امور آفریقا در گفت‌وگو با پرس‌تی‌وی ایران از مردم جهان می‌خواهد که به دولت و کشورشان برای کمک به مردم سومالی فشار بیاورند، او با بیان این که کمک‌های مالی کشورها به آژانس‌های کمک‌رسانی دیر می‌رسد، می‌گوید: «وضعیت بغرنج در سومالی بسیار جدی است و هر کسی که می‌تواند کمکی انجام دهد، باید روی کشور خود فشار بیاورد.» بر این اساس سازمان‌های بین‌المللی نیز از وضع کمک‌رسانی به این کشور ناراضی هستند.

احمد که همراه خانواده‌اش از شدت گرسنگی به اطراف موگادیشو ـ پایتخت سومالی ـ فرار کرده‌اند، می‌گوید: 15 روز پیاده به اینجا آمده‌ایم و حالا هیچ چیزی برای خوردن نداریم، زنان و کودکان از شدت گرسنگی به خودشان می‌پیچند. او از زد و خوردهای مردم هنگام توزیع کمک‌های غذایی یاد می‌کند و می‌گوید: «مردم آنقدر گرسنه و عصبی هستند که حتی به نظامیان هم رحم نمی‌کنند و در صورت مقاومت آنان را هم از پای درمی‌آورند.»

هیچ انسان نوعدوستی نمی‌تواند نسبت به دیدن صحنه‌ها و وضعیت مردم سومالی بی‌تفاوت باشد، ایران به عنوان کشوری آسیایی که بارها خشکسالی‌های درازمدتی را تجربه کرده و خود نیز با کم‌آبی روبه‌روست، براحتی وضعیت سومالی را درک می‌کند.‌ «رسانه‌های ایران با تاخیر چند ماهه از وضعیت سومالی خبردار شده‌اند و گویا ابتدا چنین بحرانی را جدی نمی‌گرفتند، تا این که تصاویر سومالی از رسانه‌ها و خبرگزاری‌‌های خارجی در دنیا منتشر شد.» این مطلب را یکی از فعالان کمک‌های بشردوستانه در ایران به کنایه می‌گوید و اضافه می‌کند: «در حال حاضر این رسانه‌های تصویری و روزنامه‌ها هستند که باید مردم را از آنچه در سومالی می‌گذرد، آگاه کنند، چراکه ما همه انسانیم و عدم مجاورت جغرافیایی نمی‌تواند باعث شود نسبت به حوادث سومالی بی‌تفاوت باشیم و به تکان دادن سر به علامت تاسف اکتفا کنیم.»

اما انتشار صحنه‌های رو به احتضار بودن صدها سومالیایی، استخوان‌های برجسته بدن کودکان لاغر و چشمان سیاه و گود رفته آنان، صورت‌ها و لب‌‌های خشکی که مگس‌ها بر آن جولان می‌دهند و نگاه منتظر و داغدیده مادران که مستاصل از شرایط پیش آمده دست به سمت لقمه‌ای نان و آب دراز کرده‌اند، همه و همه در ماه‌های اخیر انسان‌های دنیا را به تکاپو واداشته، ایران هم با کمی تاخیر کوشیده به جمع یاری‌رسانان بپیوندد. دفتر برنامه جهانی غذا در تهران با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرده که با روزانه 500 تومان می‌توان جان مادر و فرزندی را در سومالی نجات داد. جمعیت هلال احمر نیز با اعلام شماره حساب 99999 به نام این جمعیت نزد بانک ملی شعبه مرکزی یا به شماره حساب 0199999999003 سیبا در بانک ملی از مردم در خواست کمک کرده است.

از سوی دیگر مراجع تقلید برای کمک به مردم سومالی فراخوان داده‌اند و مسلمانان را دعوت به یاری نموده‌اند و نیز اجازه صرف ثلث سهم امام(ع)‌ را برای کمک به مردم سومالی صادر کرده‌اند.‌ علی‌اکبر صالحی، وزیر امور خارجه هم بتازگی خبر داد که هیات دولت جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت تا سقف 25 میلیون دلار برای امدادرسانی به قحطی‌زدگان سومالی اختصاص دهد.

ایران هم در تکاپو برای کمک‌رسانی به سومالی است، اما برای همدردی با مردم گرسنه این کشور قدم‌‌هایی فراتر مورد نیاز است. سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد می‌گوید که حدود یک‌سوم غذای تولید شده در جهان یعنی حدود 3‌/‌1 میلیارد تن غذا هر سال تلف یا ضایع می‌شود. این میزان غذای تلف شده معادل نیمی از کل تولید هر ساله غلات در جهان است. در ایران هم براساس اظهارنظر دبیر اتحادیه بارفروشان شهری مانند تهران با توجه به ضایعات 14‌/‌5 میلیون تنی مواد غذایی، میزان ضایعات مواد غذایی در یک شهر 30 تا 35 درصد کل تولیدات است. همچنین هر سال 30 میلیون تن مواد غذایی در کشور به ضایعات تبدیل می‌شود. در این شرایط مدیریت استفاده بهینه از منابع غذایی می‌تواند در شرایط اضطرار به کمک‌رسانی سریع‌تر به سایر کشورها و حتی نقاط آسیب‌دیده داخلی منجر شود. همچنین در ایران سرعت کمک‌رسانی‌ها شتاب لازم را ندارد، چون تشکل‌های مردمی از تنوع و حجم فعالیت کافی برای امدادرسانی جهانی برخوردار نیست.

س.مرادیان، عضو فعال یک شبکه امدادرسانی خصوصی و عضو یک موسسه خیریه در این‌باره می‌گوید: «متاسفانه تشکل‌های مردمی نه‌تنها در سطح داخلی ضعیف هستند که در سطح بین‌المللی کمترین ارتباط با سازمان‌های امدادگر خارجی دارند، این ضعف از یکطرف و انحصار فعالیت‌های امدادی از سوی دولت با توجه به سوء مدیریت‌ها در این زمینه، سرعت کمک‌رسانی به سومالی را هم کند خواهد کرد به طوری که قرار است محموله ایران تا آخر مرداد راهی سومالی شود، خدا می‌داند تا آن زمان چه فاجعه‌ای روی می‌دهد.

همچنین با توجه به تحریم نظام بانکی و محدودیت‌های تجارتی، سرعت انتقال کمک‌های نقدی از ایران پایین است، بنابراین بسیج موسسات خصوصی و دولتی برای ارسال کمک‌های غیرنقدی ضروری است.