... عشق زخم قشنگی ا‌‌ست در دل من

طبیعت از آغاز خلقت نوعی از جنگ‌افزارهای شیمیایی را به برخی از جانوران برای حفظ جان خود به ودیعه گذاشته است. حیوانات، هزاران سال است که در مبارزه، از عوامل شیمیایی استفاده می‌کنند. برخی جانوران سیستم‌های پدافندی فلج‌کننده‌ای دارند و با پرتاب یا تزریق مواد سمی کشنده، دشمن خود را از بین می‌برند. برای مثال وقتی به اسکانکاها حمله می‌شود، اطرافشان را از چنان بوی نامطبوعی پر می‌کنند که دشمن ناچار پا به فرار می‌گذارد. اختاپوس و ماهی مرکب، نیز برای فرار از مهاجم،‌ ماده سیاه‌رنگی را در آب پخش می‌کنند. مارها و عقرب‌ها با نیش زهرآلود، دشمن را فلج یا خفه می‌کنند. مورچه‌ها نیز برای کشتن یا آسیب زدن به دشمن، از اسید فرمیک استفاده می‌کنند. اما حیوانات هرگز به اندازه ‌انسان‌ها برای محیط اطرافشان خطرناک نبوده و نیستند.

در تعریف اسلحه شیمیایی به آن دسته از جنگ‌افزارها گفته می‌شود که در آنها یک یا چند ماده‌ شیمیایی برای کشتن و یا ناتوان کردن انسان‌ها به کار می‌رود. ماده شیمیایی را در مخزن‌هایی کوچک یا بزرگ انبار می‌کنند که به ‌وسیله انسان یا وسیله‌ای موتوری حمل می‌شود و پس از شلیک و انفجار ماده شیمیایی را می‌پراکند. با راکت یا هواپیما هم آن مخزن‌ها را پرتاب می‌کنند. جنگ‌افزارهای شیمیایی را می‌توان به جنگ‌افزارهای دارای سم‌های چشمی، بینی و دهانی، ریه‌ای یا پوستی تقسیم کرد، بسته به آن که به کدامیک از اندام‌ها تاثیر می‌گذارد. برخی از گونه‌های عصبی آن کشنده است و بسیار زود انسان‌ها را از پا درمی‌آورد، برخی دیگر تنها برای مدتی کوتاه یا بلند ناتوان می‌سازد. برخی از گونه‌های آن اگرچه کشنده نیست، اما ناتوانی‌های جسمی ماندگار پدید می‌آورد و زندگانی را بسیار سخت می‌کند.

ساعت 30‌/‌4 بعدازظهر روز هفتم تیرماه 1366، 7 بمب شیمیایی به سمت شهرستان سردشت شلیک شد و 4 بمب به شهر و 3 بمب در روستاهای اطراف فرود آمد. با وجود این ‌که شهر بمباران شده بود مردم پس از بمباران از پناهگاه‌ها خارج شده و برای دیدن مناطق بمباران شده و کمک به همنوعان خود عازم این مناطق شدند و خوشحال بودند که کشته و زخمی نداشتند. اما بعد از مدتی بوی سیر گندیده تمام فضای شهر را فراگرفت. آنهایی که در معرض مستقیم بمباران قرار گرفته بودند با چشم‌هایی کور و متورم و بدن‌های سوخته و تاول‌زده و تنگی نفس در حالی که مرتب استفراغ می‌کردند نمی‌دانستند تا چند ساعت دیگر زنده می‌مانند؟

هوای مسموم همه جا پر شده بود، برخی به دستمال نمدار متوسل می‌شدند تا شاید جلوی گازهای شیمیایی را بگیرند، اما هوای مسموم حتی تا زیرپوستشان نفوذ کرده بود، از راه حلق گذشته، خونشان را آلوده و سراسر زندگی‌شان را به سلطه خود درآورده بود.

در این حادثه که در روز بعد نیز تکرار شد، هواپیماهای بمب‌افکن عراقی با بمب‌های شیمیایی به 4 نقطه پرازدحام و متراکم جمعیتی شهر سردشت حمله کردند و زن و کودک و خرد و کلان مردم بی‌گناه آن شهر و اطراف آن را آماج گازهای کشنده و دهشتناک شیمیایی قرار دادند.

در این حمله صدها تن به شهادت رسیده و بیش از 8 هزار مصدوم و زخمی بر جای ماند و همچنان هر ساله تعدادی از این مصدومان به جمع کشته‌شدگان می‌پیوندند. ایران با اعزام مجروحان به کشورهای اروپایی همچون آلمان و فرانسه در پی اثبات استفاده عراق از این سلاح‌ها بود ولی تا زمانی که جنگ ادامه داشت، هیچ کشوری آن را محکوم نکرد.

به‌رغم ممنوعیت بکارگیری سلاح‌های شیمیایی، عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران به طور مکرر از گازهای ارگانوفسفره (عوامل اعصاب) و تاولزا (گاز خردل) استفاده کرد و هیچ برخورد جدی از سوی جامعه جهانی و سازمان ملل انجام نشد.

بسیاری از شرکت‌هایی که در زمان جنگ به صورت پنهانی در تولید سلاح‌های شیمیایی و ارسال آن به عراق نقش داشتند، بعد از مدتی تعطیل یا منحل شدند و رد پایی از خود به جای نگذاشتند.

گزارش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران از وجود نزدیک به 120هزار نفر جانباز شیمیایی خبر می‌دهد که طی
400 بار حمله شیمیایی عراق علیه مناطق نظامی و غیرنظامی کشور مصدوم شده‌اند. تعداد 7 هزار غیرنظامی طی 30 بار حمله شیمیایی عراق در فاصله تیرماه 1366 تا مرداد 1367 در مناطق بانه، سردشت، مریوان و روستاهای اطراف مصدوم شده‌اند. بیشترین تعداد جانبازان بر اثر گاز خردل مصدوم شده‌اند. براساس نتایج تحقیقات پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان، 11هزار و 348 نفر دچار ضایعات پوستی، 15هزار و 562 نفر دچار ضایعات چشمی و 17هزار و 750 نفر دچار ضایعات ریوی شده‌اند که هر گروه در تقسیم‌بندی خفیف، متوسط و شدید رده‌بندی شده‌اند و بر این مبنا 37 هزار و 300 نفر با ضایعات درجه خفیف، 7 هزار و 264 نفر با ضایعات درجه متوسط و 1096 نفر با ضایعات درجه شدید پوستی، چشمی و ریوی شناسایی شده‌اند. از جمعیت کل جانبازان شیمیایی، 30هزار نفر در مواجهه با عامل شیمیایی اعصاب صدمه دیده‌اند. تحقیقات موردی پژوهشکده مذکور نشان می‌دهد میانگین سن جانبازان شیمیایی شهید شده، 49 سال بوده است.

چند قرن است که بشر بر روی کاغذ به دنبال محدود کردن استفاده از سلاح‌های شیمیایی است. اولین قرارداد بین‌المللی برای محدودسازی استفاده از سلاح‌های شیمیایی به سال 1675میلادی برمی‌گردد. در آن زمان فرانسه و آلمان با امضای موافقت‌نامه‌ای درخصوص ممنوعیت کاربرد گلوله‌های سمی به توافق رسیدند. 200 سال بعد تلاش‌ها برای اعمال ممنوعیت استفاده از جنگ‌افزارهای شیمیایی در اعلامیه‌های 1868 پترزبورگ، 1874 بروکسل و 1898لاهه نمایان شد، اما هیچ‌یک از آنها به تنظیم یک معاهده بین‌المللی نینجامید.

در سال 1907، یک معاهده بین‌المللی که از نظر حقوقی تعهدآور بود تنظیم شد. اما با شروع جنگ اول جهانی این کنوانسیون نیز نتوانست از وقوع جنگ شیمیایی ممانعت کند. در سال 1915 آلمان‌ها در بلژیک علیه متفقین گاز کلرین را بکار بردند که نخستین حمله وسیع گازی در تاریخ دنیا محسوب می‌شود. در سال 1916 آلمان‌ها و متفقین هر دو مجهز به توپخانه گازهای جنگی شدند و از عوامل مختلف خفه‌کننده و اشک‌آور علیه یکدیگر استفاده کردند. کاربرد وسیع جنگ‌افزارهای شیمیایی در جنگ جهانی اول کشورها را به امضای پروتکل 17 ژوئن 1925 ژنو درباره منع کاربرد جنگ‌افزارهای شیمیایی و بیولوژیک وادار کرد که در آن کاربرد گازهای خفه‌کننده، سمی یا سایر گازها و نیز شیوه‌های جنگ میکروبی منع شده است. بد نیست بدانید عراق نیز از امضاءکنندگان این معاهده نامه بود. در قسمت‌هایی از پروتکل 1925 ژنو که طی قطعنامه سازمان ملل متحد مجددا به تصویب رسیده تصریح شده است نظر به این ‌که در موقع جنگ، استعمال گازهای خفه‌کننده و مسموم یا امثال آنها و همچنین هر قسم مایعات و مواد یا عملیات شبیه به آن حقا مورد تنفر افکار عمومی دنیای متمدن است، دول متعاهد تقبل می‌نمایند ممنوعیت استعمال گازهای خفه‌کننده و مسموم شبیه آن را به موجب این اعلامیه به رسمیت شناخته و همچنین تعهد می‌نمایند که ممنوعیت مزبور را شامل وسایل جنگ میکروبی نیز دانسته و خود را ملزم به رعایت مدلول مراتب فوق بدانند.

نکته جالب این است که این پروتکل، توسعه، تولید یا ذخیره‌سازی جنگ‌افزارهای شیمیایی و بیولوژیک را منع نکرد.

در جنگ جهانی دوم تحقیق و تولید عوامل شیمیایی و بیولوژیک همچنان ادامه یافت و انبارهای بزرگی از سموم مختلف جنگی در کشورها ذخیره شد. علی‌رغم این ‌که گازهای اعصاب تا خاتمه جنگ تنها در اختیار ارتش آلمان بود ولی ترس از این بود که سایر کشورها نیز ممکن است از این گازهای اعصاب استفاده کنند. در طول جنگ جهانی دوم علی‌رغم تولید زیاد انواع گازهای جنگی توسط غالب قدرت‌های بزرگ، موارد استفاده از این سلاح مشاهده نشد.پس از جنگ جهانی دوم در سال 1965 مصر در یمن از گاز خردل استفاده کرد که البته تا سال‌ها پس از آن به‌طور بین‌المللی شناخته نشد.

در سال 1971 کمیته خلع سلاح سازمان ملل متحد متن نهایی کنوانسیون منع توسعه، تولید، انباشت و کاربرد سلاح‌های بیولوژیک را آماده کرد که به صراحت کشورهای عضو را متعهد می‌سازد مذاکرات خود را تا حصول یک معاهده بین‌المللی برای منع سلاح‌های شیمیایی دنبال کنند. سرانجام پس از سال‌ها مذاکرات حقوقی و دیپلماتیک کنوانسیون منع توسعه، تولید، انباشت و کاربرد سلاح‌های شیمیایی و انهدام آنها در سال 1992، در پاریس به امضای نمایندگان کشورها رسید و در 29 آوریل 1997 لازم‌الاجرا شد. در 6 می 2003 با توجه به این ‌که 152 کشور کنوانسیون را امضا کرده بودند، این کنوانسیون به یک رژیم بین‌المللی تبدیل شد. در نوامبر 2005 (آذر 84) در مقر سازمان منع سلاح‌های شیمیایی کشورهای عضو به اتفاق آراء روز 29 آوریل (19 اردیبهشت) را به نام روز جهانی بزرگداشت قربانیان جنگ شیمیایی نامگذاری کردند. این کنوانسیون دارای یک مقدمه، 24 ماده و 3 متن پیوست می‌باشد. هم‌اکنون 90 درصد جمعیت جهان،92درصد سرزمین‌های جهان و 98 درصد صنایع شیمیایی جهان را تحت‌پوشش خود دارد. مجموعا180 کشور عضو این کنوانسیون هستند.