تلاش برای حفظ ذخایر دریایی کشور

وقتی دکتر عباسعلی مطلبی، رئیس موسسه تحقیقات شیلات ایران با لحنی پرهیجان این جملات را به زبان می‌آورد و از تحقیقات، مطالعات و اقدامات انجام شده توسط موسسه تحقیقات شیلات به منظور حفظ، احیا و برگرداندن ذخایر ارزشمند طبیعی دریای خزر و نیز آب‌های جنوبی کشور می‌گفت، شکی برایمان باقی نماند که وی تمام دانش تخصصی و امکانات مجموعه تحت مدیریتش را برای تحقق اهداف فوق معطوف کرده است. حال این‌که تا چه اندازه به رسالت مجموعه تحقیقاتی شیلات جامه عمل پوشانده است را باید در کل عوامل موثر در موفقیت یا عدم موفقیت این‌گونه اقدامات حمایتی زیست‌محیطی دید. کما این‌که بنا به گفته وی، شاید یکی از اهدافی که سازمان‌هایی چون موسسه تحقیقات شیلات همچنان در جستجوی دستیابی به آن تاکنون چندان موفق نبوده، رسیدن به نوعی وفاق منطقه‌ای بخصوص با کشورهای ساحلی خزر برای بهره‌برداری پایدار از اکوسیستم مشترکی است که باید برای نسل‌های آتی نیز زنده‌ باقی بماند. شنیدن چالش‌های پیش‌روی حفظ گونه‌های بی‌نظیر آبی این سرزمین از زبان دکتر مطلبی برایتان جالب خواهد بود.

آقای دکتر! شاید ابتدایی‌ترین پرسش ما شنیدن از اهداف و مسوولیت‌های موسسه تحقیقات شیلات است که در نهایت معطوف به انجام تحقیقات کاربردی به منظور حفظ، احیا و برگرداندن ذخایر ارزشمند آب‌های کشورمان می‌شوند؟

موسسه تحقیقات شیلات یکی از موسسات زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی است که با برخورداری از 22 موسسه تحقیقات ملی و محصولی اهدافی چون شناسایی استعدادها، امکانات و امکان‌سنجی توسعه و پرورش آبزیان در منابع آب‌های داخلی، تحقیقات کاربردی در زمینه‌های شناسایی ذخایر و بهره‌برداری پایدار از ذخایر آبزیان در منابع آب‌های عمومی سرزمینی را دنبال می‌کند.

آیا مسوولیت بررسی روی آلاینده‌های آب‌های شمالی و جنوبی کشور ‌ که یکی از چالش‌های عمده ما در این آب‌هاست به عهده موسسه تحقیقات شیلات است؟

اصولا تحقیقات در زمینه حفاظت از ذخایر آبزیان با هدف احیا و حفظ زیستگاه‌های مصنوعی و طبیعی و در صورت لزوم طراحی زیستگاه‌های مصنوعی و مطالعه گسترده روی آلاینده‌های نفتی و صنعتی و بعضا فاضلاب‌های صنعتی و البته ارائه راهکارهای مقابله با این آلاینده به منظور حفظ محیط‌ زیست و سلامت آبزیان در کنار تحقیقات در زمینه بیولوژی و اکولوژی آبزیان با هدف افزایش بهره‌وری و تولید از مجموعه فعالیت‌های ماست.

در کنار این اقدامات، بخشی از تحقیقات موسسه ما به تکثیر، پرورش، اصلاح نژاد ژنتیکی گونه‌ها، بهداشت، بیماری‌ها، بیوتکنولوژی و فرآوری محصولات شیلاتی اختصاص دارد.

مدیریت و کنترل صید بی‌رویه و قاچاق آبزیان چطور؟

مسوولیت ارزیابی ذخایر آبزیان، شیوه برداشت از آنها، ابزار و زمان صید هم جزو مسوولیت‌های این موسسه است.

در این زمینه‌، اطلاعات مربوط را در اختیار سازمان‌های بهره‌برداری (شیلات، دامپزشکی و محیط زیست)‌ قرار می‌دهیم.

به علاوه از آنجا که ما دارای اکوسیستم‌های مشترک آبی با دیگر کشورها هستیم یکی از محورهای مهم تحقیقات‌مان بررسی‌های مشترک به منظور ارزیابی ذخایر و برآورد آنها و تعیین میزان برداشت مجاز از این ذخایر و مقابله با تهدیدات بیولوژیک است.

همیشه در گفته‌هایتان بر بهره‌برداری پایدار از منابع آبی کشور تاکید می‌کنید،‌ دقیقا از دید مدیر مجموعه تحقیقات شیلات منظور از این پایداری چیست؟

مسلم است که رسالت اصلی ما بهره‌برداری پایدار از ذخایر آب‌های سرزمینی است،‌ چون ذخایر آبزیان و ظرفیت اکوسیستم‌های ما محدود است که صیدهای بی‌رویه و غیرمجاز و البته قاچاق نیز به این محدودیت‌ها دامن زده است. آلاینده‌های صنعتی، نفت و بیولوژیکی هم به کاهش این ذخایر افزوده‌اند.

تحت‌تاثیر همین عوامل، نسل برخی گونه‌ها همچون ماهیان خاویاری در حال انقراض است. در چنین شرایطی بخشی از کارهای ما انجام تحقیقات و فعالیت‌های علمی گسترده برای ملزم کردن بهره‌برداران دولتی و تشکلی (صیادان)‌ به رعایت میزان و ابزار صید مجاز است؛ به علاوه حفظ زیستگاه‌ها به عنوان محلی امن برای تکثیر و زاد و ولد نسل‌های مختلف گونه‌های آبزی یکی از اصلی‌ترین اهداف ما است. برای این منظور هم باید با پدیده‌های بیولوژیکی چون کشند قرمز یا شانه‌دار خزر و امثال آن مقابله می‌کردیم.

در این صورت نقش دستیابی به بیوتکنیک تکثیر و پرورش گونه‌های آبزی پررنگ‌تر می‌شود؟

دقیقا همین‌طور است. تلاش‌ ما این است که از حدود 680 هزار تن برداشت از منابع آبی، براساس پیش‌بینی برنامه چهارم، به 760 هزار تن تولید در برنامه پنجم برسیم که از این میزان بیش از 400 هزار تن از منابع آبی سرزمینی خودمان و مابقی از طریق آبزی پروری و منابع آب‌های داخلی تامین می‌شود.

مسلما یکی از اقدامات ما برای بازسازی گونه‌ها در صنعت آبزی‌پروری دستیابی به بیوتکنیک تکثیر و پرورش گونه‌های آبزی است که در منابع آبهای عمومی زیست می‌کنند مانند سوبیتی، شانک، هامور، حلو یا ماهی آزاد در کنار ماهی سفید و 5 گونه ماهی خاویاری. مسلما تکثیر و رهاسازی این‌گونه‌ها در اکوسیستم‌های آبی به افزایش و پایداری ذخایر کمک خواهد کرد. در عین حال نه‌تنها در صورت تهدید اکوسیستم‌ها توسط آلاینده‌ها طرح حفظ گونه‌ها را در استخرهای پرورشی ادامه می‌دهیم، بلکه به تولید پایدار و انبوه ذخایر آبی نیز کمک خواهیم کرد تا جایی که می‌توان به جای برداشت کنونی یک کیلوگرم ماهی از هر مترمکعب از خلیج‌فارس و دریای عمان،‌ 100 کیلوگرم برداشت کنیم.

چرا در نگاه آبزی پروری امروز، اولویت بر حفظ وضع موجود است تا افزایش تولید؟

آبزی‌پروری هزاره سوم در دنیا به این سمت حرکت می‌کند که دیگر هیچ انتظاری از افزایش تولید و بهره‌برداری از منابع آبی خلیج‌فارس و دریای عمان و نیز دریای خزر وجود نداشته باشد،‌ چرا که با توجه به رشد روند صنعتی شدن و در پی آن توسعه عوامل تهدید توسط آلاینده‌های نفتی، صنعتی و آلودگی‌های ناشی از تبادلات بازرگانی این اکوسیستم‌ها در معرض تهدید شدیدی قرار گرفته‌اند. در چنین شرایطی حفظ وضع موجود در اولویت اصلی قرار می‌گیرد.

چرا بحث تنوع گونه‌ها در برنامه پنجم مجموعه شیلات کشور مورد تاکید خاص قرار گرفته است؟

مسلما با معرفی گونه‌های سرد آبی و گرم آبی جدید به پرورش‌دهندگان که بر همین اساس امسال حدود 10 گونه پرورش جدید به صنعت آبزی‌پروری وارد می‌شود، هزینه‌های آبزی‌پروری ما کاهش و در عین حال تولید در واحد سطح افزایش می‌یابد که این عامل یک اقدام زیربنایی برای کاهش قیمت تمام‌شده محصول نهایی و ورود این نوع پروتئین با قیمت پایین در سبد غذایی مردم خواهد بود.

در عین حال برای آن که صنعت‌ آبزی‌پروری، مثل صنعت طیور، از نظر تامین غذا یک صنعت وابسته نباشد با راهکارهای دستیابی به بیوتکنیک مربوط به تولید غذای زنده و آماده برای آبزیان توانسته‌ایم از این حیث به خودکفایی برسیم. به این ترتیب در برنامه پنجم سهم سرانه پروتئین خالص آبزیان از 55/4 گرم در روز به 6 گرم افزایش خواهد یافت.

با نگاه به افق 1404 چه ضرورت‌های تازه‌ای در چرخه تولید آبزیان و آبزی‌پروری کشور مطرح می‌شود؟

با نگاه به افق 1404 هفت برنامه راهبردی محصولی را در حوزه شیلات آبزیان تدوین و توسط وزیر جهاد کشاورزی وقت برای اجرا ابلاغ کردیم. با نگاه به این موضوع و باتوجه به استعدادها و امکانات فراوانی که در کشور ما برای بحث افزایش تولید آبزیان وجود دارد پیش‌بینی می‌شود ما در نگاه برنامه 10 ساله به تولیدی حدود 2 میلیون تن انواع آبزیان در کشور برسیم. بعلاوه پیش‌بینی می‌شود به دنبال بهره‌برداری از آبزیان اقتصادی در منابع آب‌های عمومی و سرزمینی به تکنیک صید و برداشت ذخایر 2 میلیون تنی از انواع این آبزیان دسترسی پیدا کنیم. به این ترتیب می‌توان سالانه به 150 تا 200 هزار تن از این‌گونه‌ها برای خودکفایی در تامین پودر ماهی مورد نیاز کشور یا تولید گونه‌های جدیدی چون ماهی مرکب، ماهی یال اسبی، ساردین و یا صدف‌های جلبک و گیاهان دریایی دست یافت.

در همین جا به تولید وانامی که صنعت تولید میگوی کشور را از نابودی نجات داد هم اشاره‌ای داشته باشید؟

وانامی گونه جدیدی از میگو بود که تحولی جدی در این صنعت در مبارزه و مقابله با بیماری لکه سفید که از سال 1380 بتدریج تمامی مزارع میگوی کشور را به تعطیلی کشاند پدید آورد. خوشبختانه ما به بیوتکنیک تکثیر و پرورش این‌گونه مقاوم نسبت به این بیماری یا همان وانامی دسترسی پیدا کردیم و اکنون در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر 4 هزار هکتار پرورش میگو داریم و پیش‌بینی می‌کنیم در سال‌های بعدی این رقم به 200 هزار هکتار نیز برسد.

تا اینجا بحث‌مان به عوامل تهدید در آب‌های شمالی (خزر) و جنوبی (خلیج‌فارس و عمان) اشاره کردید. حال بپردازید به این‌که تاکنون برای مقابله با این تهدیدات چه‌ کرده‌اید؟

یکی از بحث‌های ما در روند مقابله با این تهدیدات، هشدار و اطلاع‌رسانی در ارتباط با عوامل تهدید با توجه به مطالبات و تحقیقات گسترده و میزان تاثیر آنها در کاهش ذخایر و تخریب زیستگاه‌ها بوده و از اقدامات عملی ما هم شناسایی آلاینده‌های ارائه روش‌های کنترل و مواجهه با اینهاست. مثلا در مورد آلاینده‌های صنعتی، پروتکل مربوط را در اختیار شرکت‌های گاز، نفت و پتروشیمی قرار داده‌ایم.

بعلاوه در حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی، تکنیکی ارائه کردیم با عنوان زیستگاه‌های طبیعی و سازمان‌هایی طراحی شدند که در موقعیت مناسب زیر دریا قرار می‌گیرند و پناهگاهی می‌شوند برای تکثیر و زاد و ولد آبزیان. در عین حال تکنیک‌ها و روش‌های صید مجاز را ارائه کردیم.

علی‌رغم این امکانات، واقعیات تلخی هم همچنان وجود دارند که یکی از عمده‌ترین آنها، کاهش جایگاه‌‌ ما از سهم تولید و عرضه یکی از مرغوب‌ترین انواع خاویار دنیاست. بماند که ما مساعدت چندانی هم در مشارکت‌های منطقه‌ای در دریای خزر نداشته‌ایم و در بسیاری موارد حتی موفق به کسب سهم شایسته خود از این آب‌ها نیز نشده‌ایم.

تصور شما و بسیاری از مردم، یک برداشت نادرست است.

هم‌اکنون در بازار جهانی از 5 کشور حاشیه خزر 90 تن خاویار استخراج می‌شود که 5/41 تن آن به ایران اختصاص دارد. دقیقا به همین میزان یعنی حدود 50 درصد هم می‌توانیم گوشت خاویار تولید کنیم. ولی مساله این است که تحت تاثیر عوامل مختلف، خاویار طبیعی یا وحشی کم شده، یعنی روزی 300 تن خاویار فقط از ایران صادر می‌شد، در حالی که الان از 5 کشور منطقه تنها 90 تن صادر می‌شود. همین موضوع منجر به تغییر رویکرد تولید خاویار طبیعی به خاویار پرورشی شده است که البته مسلما کیفیت آن هم به پای خاویار طبیعی نمی‌رسد.

در ارتباط با موضوع برخورد در جوامع بین‌المللی، ما قطعا در منطقه خزر در موضوعات حفاظت از گونه‌ها پیشرو و پیشگام هستیم به گونه‌ای ‌که کنوانسیون سایتیس که وظیفه‌اش حراست از گونه‌های جانوری و گیاهی است سرپرستی  کمیته جانوری‌اش را به ایران سپرده است. ولی نکته این است که حفظ و احیا و برگرداندن ذخیره ارزشمند دریای خزر مرهون یک اقدام مشترک و همه‌جانبه 5 کشور حاشیه خزر است که در واقع تمام تلاش‌ ما هم معطوف به جلب همکاری‌های مشترک از جانب این کشورها و رسیدن به نوعی وفاق منطقه‌ای در دریای خزر است.

ما به سهم خودمان برنامه راهبردی وعلمی اختصاصی برای خاویار تهیه کرده‌ایم که تا سال 1404 از لحاظ احیای ذخایر، افزایش تولید و افزایش سرمایه‌گذاری به جایگاه واقعی خودمان در منطقه برسیم و تمام تلاشمان این خواهد بود که از اکوسیستم مشترک، بهره‌برداری مشترکی براساس ضوابط تعیین شده از سوی سازمان شیلات صورت بگیرد.

در کنترل شانه‌دار خزر همکاری‌های منطقه‌ای تا چه اندازه موثر واقع شد؟

طی مطالعاتی که از حدود 4 یا 5 سال پیش شروع شد به این نتیجه رسیدیم تنها راه مقابله با یک مهاجم بیولوژیک، یعنی شانه‌دار خزر که منجر به نابودی ذخایر کیلکا در دریای خزر شده (برداشت سالانه 90 هزارتنی کیلکای خزر با ورود شانه‌دار هم‌اکنون سالانه به 20 تا 22 هزار تن رسیده است) مبارزه بیولوژیک است که برای این منظور هم از شانه‌دارخواری به نام بره اوواتا استفاده کردیم که طی 2 سال مطالعه روی تکثیر بره‌اوواتا انجام شد و امسال آن را از دریای سیاه به ایران منتقل و در سایت تحقیقاتی پژوهشکده ساری در استخرهای خاکی با شانه‌دار خزر مواجه کردیم که این تحقیق همچنان در دست پیگیری است.

همزمان با پیگیری‌های گسترده در این زمینه سعی کردیم 5 کشور دیگر حاشیه خزر را به بهره‌گیری از این‌گونه برای مقابله با شانه‌دار متقاعد کنیم که تاکنون توانسته‌ایم باب این بررسی‌ها را در روسیه باز کنیم. امیدواریم بتدریج تفاهمات بیشتری را در این زمینه به دست آوریم. پیش‌بینی کار علمی‌ ما این است که اگر موفق به عملی کردن این طرح شدیم طی یک مقطع 3 تا 5 ساله بتوانیم میزان تولید و برداشت از کیلکا را به 50 تا 60 هزار تن در سال برسانیم.

البته ناگفته نماند که عوامل تهدید دیگر چون آلاینده‌های نفتی (بخصوص باتوجه به باز شدن بحث استخراج نفت از دریای خزر)، آلودگی مربوط به فلزات سنگین، تبادلات بازرگانی و صیدهای بی‌رویه و قاچاق در این دریا مطرح هستند؛ در حالی که مردم باید باور کنند این ذخایر مربوط به همه آنهاست و اگر استانداردهای بهره‌برداری از آنها رعایت بشود می‌تواند برای نسل‌های آتی هم منبع ارزشمندی از ذخایر‌آبی تلقی شود.

اقدامات مقابله‌ای با پدیده مضر پلانکتونی یا کشند قرمز در آب‌های جنوبی کشور به کجا انجامید؟ آیا درآینده نگرانی از بروز مجدد این پدیده همچنان وجود دارد؟

کشند قرمز در نوع خود یک تهدید بین‌المللی منطقه‌ای محسوب می‌شد که در مرحله اول بروز آن شاهد خسارت‌های قابل توجهی به آبزیان (بخصوص مرجان‌ها و صدف‌ها) بودیم؛ ولی به واسطه تحقیقات گسترده‌ای که توسط محققان پرتلاش کشورمان با کمک محققان کره‌ای و مالزیایی در منطقه صورت گرفت و با بهره‌گیری از تجارب آنها موفق به انجام برخی اقدامات فیزیکی سمپاشی کوتاه‌مدت و سپس اجرای 8 طرح تحقیقاتی و اجرایی برای مقابله بیولوژیک و انجام کارهای ژنتیکی در یک مقطع میان مدت شدیم.

در حال حاضر به واسطه اقدامات صورت گرفته تراکمی به معنای کشند در منطقه نداریم. اما با بسیج تمام نیروها در سازمان‌های مربوطه در منطقه، آمادگی مقابله مجدد با این پدیده امیدواریم، چرا که امکان بروز مجدد این پدیده همچنان وجود دارد. ما برای مقابله ابزار و امکانات جدیدی در دست طراحی داریم.

بعلاوه خوشبختانه علی‌رغم احتمالاتی که در آسیب‌دیدگی جدی مزارع میگو تحت تاثیر کشند وجود داشت ما 40درصد افزایش برداشت میگو را از دریا طی امسال شاهد بوده‌ایم و اکنون نیز پرورش‌‌دهندگان ما در مزارع پرورش میگو براساس پروتکلی که تعریف شده برای مقابله با هرگونه اتفاقی آمادگی لازم را کسب کرده‌اند.

پونه شیرازی