نسخه‌های سنگین!

در نگاه اول، به نظر می‌رسد که پزشکان عامل اصلی این تجویزهای بی‌رویه هستند، اما تحلیل‌های تخصصی نشان می‌دهد که ریشه‌های این پدیده، عمیق‌تر از رفتار یک پزشک بوده و در ساختار کلی نظام سلامت ریشه دوانده است. به نظر می‌رسد که عوامل متعددی مانند انتظارات فرهنگی جامعه، ساختار اقتصادی و فقدان زیرساخت‌های نظارتی مانند پرونده سلامت الکترونیک، در بالارفتن آمار تجویز آزمایشات و بعضا داروها نقش دارد.
به‌تازگی مدیرکل بیمه سلامت استان تهران از تعداد بالای تجویز آزمایش و دارو و حتی دوبرابر بودن آن نسبت به میانگین جهانی خبر داده و گفته پزشکان تهران در هر نسخه بین ۱۴ تا ۱۶ قلم آزمایش تجویز می‌کنند. چنین موضوعی، این سؤال را در ذهن‌ ایجاد می‌کند که آیا واقعا پزشکان ایرانی، آزمایشاتی بیشتر از نیاز برای بیمار تجویز می‌کنند؟ سؤالی که دکتر ایرج خسرونیا، رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی ایران در گفت‌وگو با جام‌جم به آن پاسخ می‌دهد: «تجربه نشان می دهد هیچ پزشکی بیش از نیاز بیمار دارو تجویز نمی‌کند؛ زیرا نه‌تنها سودی ندارد، بلکه زیان‌بار نیز هست. از این رو، پزشک شریف دارویی اضافه برمصرف بیمار نمی‌نویسد؛ اما در مورد آزمایش  ماجرا کمی متفاوت است.» 
به گفته دکتر خسرونیا، پایین بودن تعرفه‌های پزشکی، زمان لازم برای ویزیت و معاینه کامل بیمار را به‌شدت کاهش می‌دهد. این اجبار زمانی باعث می‌شود که پزشک، تشخیص دقیق بیماری مراجعه‌کننده را به‌جای صرف وقت بیشتر، به آزمایشگاه محول کند: «این یعنی، در شرایط ایده‌آل، پزشک برای تشخیص باید بیمار را به‌طور کامل و دقیق معاینه کند، اما در عمل، کمبود شدید وقت و تعرفه‌های ناچیز، این امکان را از او سلب کرده است. به همین دلیل، پزشکان برای حصول اطمینان از تشخیص، ناچار می‌شوند از آزمایش‌ها، سی‌تی‌اسکن و سایر ابزارهای پاراکلینیکی کمک بگیرند.»
 رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی، این رویکرد را درنهایت به سود بیمار می‌داند: «طبیعتا انجام آزمایشات کامل، به تشخیص دقیق‌تر و سریع‌تر کمک می‌کند.»اوشائبه پیش‌آمده ــ که ازروابط پنهان میان پزشکان وآزمایشگاه‌ها سخن می‌گویدــ را محدود به کمتر ازیک درصد پزشکان می‌داندوادامه می‌دهد:«شاید در تعداد بسیار اندکی ازپزشکان چنین روابطی وجود داشته باشد، اما اکثریت قریب‌به‌اتفاق آنها این نوع ارتباطات را ناپسند و منسوخ می‌دانند و از انجام آن اجتناب می‌کنند.»
     
ضعف در ساختار 
البته مقایسه میزان تجویز دارو و آزمایش در ایران با سایر کشورها، نتیجه‌ای تأمل‌برانگیز دارد؛ نتیجه‌ای که به نظر دکتر علیرضا سلیمی ــ استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رئیس انجمن بیهوشی و مراقبت‌های ویژه ایران ــ صرفا ناشی از رفتار یا خواسته فردی پزشکان نیست.او معتقد است که بالا بودن تجویز آزمایشات، نتیجه اشکال در ساختار چندوجهی نظام سلامت کشور است: «یکی از ابعاد این اتفاق، برگرفته از عوامل فرهنگی واجتماعی است؛ درجامعه ما فشار فرهنگی وانتظاراتی ازطرف بیماروجود دارد.مثلا بسیاری از بیماران انتظار دارند درهر مراجعه آزمایش یا دارویی دریافت کنند تا معاینه‌شان بی‌نتیجه نبوده باشد.این موضوع نشان‌دهنده‌ نیاز جدی به آموزش سلامت عمومی و کار فرهنگی گسترده است.»
 درواقع دکتر سلیمی معتقد است که بخشی از تجویز و بالطبع مصرف بالای دارو و انجام آزمایشات در ایران، ریشه در همین نگرش فرهنگی دارد.
 ازطرف دیگر، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، با دکتر خسرونیا هم‌نظر است و تایید می‌کند که تعرفه ویزیت‌های پزشکی به‌قدری پایین است که گاهی فرصت کافی برای گفت‌وگو و مشاوره با بیمار فراهم نمی‌شود. او به جام‌جم می‌گوید: «در بیشتر اوقات، پزشکان مجبورند به درمان سریع بپردازند تا توضیح و آموزش. برای همین هم بهتر است در نظام تعرفه، زمان صرف‌شده برای آموزش و فرهنگ‌سازی سلامت نیز ارزش‌گذاری شود.» 
از نظر رئیس انجمن بیهوشی و مراقبت‌های ویژه ایران، نبود راهنمای بالینی و پرونده سلامت الکترونیک هم یکی دیگر از عواملی است که باعث بالابودن رتبه ایران در تجویز برخی داروها وانجام آزمایشات می‌شود:«یکی ازضعف‌های ساختاری مهم، نبود پرونده سلامت الکترونیک یکپارچه است؛ وعده‌ای که سال‌ها داده شده، اما هنوز به مرحله اجرا نرسیده است.»
اگر این سیستم به اجرا درآید، پایش مصرف دارو و آزمایش‌ها ممکن خواهد شد و می‌توان به پزشکان، داروخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها درباره الگوهای غیرمعمول مصرف برخی داروها، بازخورد مؤثر ارائه داد؛ رویکردی که می‌تواند به اندازه 
قابل توجهی، درصد تجویز دارو و آزمایشات غیرضروری را پایین بیاورد. البته که در این میان، سیاست‌های بیمه‌ای هم نقش تعیین‌کننده‌ای در این ماجرا دارند: «برای همین است که معتقدم نقش پزشکان در این معادله چندوجهی، بسیار فرعی است.» او نیز درخصوص این شائبه که ممکن است ارتباطی میان پزشک و آزمایشگاه باشد عنوان می‌کند: «این اتهامی بسیار ناپسند و غیرمنصفانه‌ است. البته که حتی در بالاترین اقشار جامعه هم ممکن است به اندازه درصد ناچیزی خطا وجود داشته باشد اما تعمیم آن به کل جامعه صحیح نیست.» 
به نظر سلیمی، اگر موردی این‌چنینی نیز باشد، مقصر نهادهای ناظر هستند‌ که نظارت کافی بر این روند نداشته‌اند! 
     
معاینه منظم و به‌اندازه
معاینه منظم و آزمایش، یکی از مؤثرترین و ساده‌ترین راه‌ها برای حفظ سلامت بدن و پیشگیری از بیماری‌هاست. این کار درواقع نوعی اقدام پیشگیرانه هوشمندانه محسوب می‌شود؛ یعنی به‌جای این‌که منتظر ظهور علائم بیماری بمانیم و بعد سراغ درمان برویم، با پایش منظم وضعیت بدن، ازبروز بسیاری ازمشکلات جلوگیری ‌می‌کنیم: «سالمندان باید هر شش‌ماه یک‌بار آزمایش جامع انجام دهند تا در جریان وضعیت سلامت خود قرار گیرند، چراکه برخی بیماری‌ها هیچ نشانه ظاهری ندارند؛ مانند دیابت، نارسایی کلیه یا سرطان‌های بدخیم. رأی نمونه، ممکن است فردی مدتی دچار پولیپ روده باشد و از آن بی‌خبر بماندو بعدها این پولیپ به سرطان تبدیل شود.»
برای همین است که دکتر خسرونیا، انجام آزمایش و کولونوسکوپی به‌موقع را عاملی برای تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر این بیماری‌ها می‌داند. به گفته‌ او، در کشورهای توسعه‌یافته شرکت‌های بیمه افراد را موظف می‌کنند هر شش‌ماه یک‌بار آزمایش کامل انجام دهند، اما در ایران متأسفانه رویکردی مخالف این وجود دارد؛ آن‌قدر که برخی بیماران تمایل دارند با تجویز صرفا چند قرص و دارو مرخص شوند: «درحالی‌که چکاپ شش‌ماهه بسیار مفید است، چون تمام سیستم‌های حیاتی بدن، از قلب و دستگاه گوارش گرفته تا کلیه و کبد مورد بررسی قرار می‌گیرد.»
به عقیده خسرونیا، یک معاینه کامل، تجویز آزمایش‌هایی است که معمولا بیش از ۱۴یا۱۵ نوع را شامل می‌شوند. با وجود این، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی معتقد است که منظور از معاینه و آزمایشات دوره‌ای، آن آزمایشاتی نیست که به شکل خودسرانه انجام شود، بلکه منظور آن دسته ازبررسی‌هایی است که پزشک،سرنخ ونشانه‌ای از یک بیماری مشاهده کرده و آزمایش را تجویز می‌کند: «چکاپ خودسرانه، صرفا به‌نام بررسی سلامت عمومی، بدون مشاهده‌‌ نشانه یا سرنخ خاص پزشکی، می‌تواند به یافتن نتایج غیردقیق یاکاذب منجر شود وممکن است فرد را وارد یک مسیر پردردسر، پرهزینه و استرس‌زا کند.» به عقیده او، انجام آزمایش‌ها باید براساس نظر و تشخیص پزشک باشد، نه صرفا به تصمیم شخصی یا ترغیب عمومی: «ضمن این‌که زمان مناسب چکاپ نیز بسته به سن و وضعیت بیماری‌های زمینه‌ای افراد متفاوت است.»