رقابت، فعلا ممنوع

با وجود تبلیغات نامناسبی که برای این برنامه صورت گرفته بود، این برنامه مورد استقبال علاقه‌مندان قرار گرفت؛ البته تماشای فیلم‌های قدیمی که از نمایش عمومی برخی از آنها بیش از 10‌‌سال می‌گذشت حاوی نکته جالب توجهی بود و آن این‌که در سال‌های قبل فیلمسازان ایرانی با صبر و حوصله بیشتری فیلم می‌ساختند، موضوع‌های آنها با ذائقه مخاطب ایرانی همخوانی بیشتری داشت و فیلم‌ها نیز گرمای بیشتری داشتند.

جشن خانه سینما امسال به شکل غیر رقابتی برگزار شد. در گزارشی که می‌خوانید ابعاد مختلف این جشن و نیز تاریخچه شکل‌گیری آن بررسی و مرور شده و به نکاتی در خصوص این رویداد فرهنگی هنری اشاره شده است.

در 30 سال گذشته رویدادهای مختلفی در عرصه سینمای ایران شکل گرفته‌اند که اغلب آنها با یک یا چند دوره برگزاری متوقف شده‌اند. جشنواره‌های مختلف سینمایی و نیز جشن‌هایی که نشریات گوناگون برای اهدای جایزه به برگزیدگان خود برگزار کرده‌اند، برخی از نمونه‌های این رویداد هنری هستند. تنها رویدادی که در این سال‌ها برگزاری آن تداوم داشته، جشنواره فیلم فجر بوده است. حتی جشنواره فیلم کودک نیز یک بار با تعطیلی مواجه شد و یک بار نیز با جشنواره فیلم فجر ترکیب شد. پس از جشنواره فیلم فجر، جشن خانه سینما منظم‌ترین رویدادی است که در این سال‌ها و طی 13 دوره برگزار شده است. طبق اطلاعات موجود در سایت خانه سینما لزوم برگزاری جشن خانه سینما، براساس تصمیم هیات مدیره آن همزمان با بر پایی دوازدهمین دوره جشنواره فیلم فجر شکل گرفت. وظیفه هیات داوران اولین دوره این جشن، گزینش یک فیلم به عنوان بهترین فیلم به مفهوم مطلق و یک هنرمند به عنوان هنرمند شاخص و برتر از میان تولیدات سینمایی سال 1372 بود. بر‌این اساس اردیبهشت 1373، نخستین گردهمایی هنرمندان و دست‌اندرکاران سینما در محل خانه سینما برگزار شد. در این مراسم پس از خواندن بیانیه هیات داوران، لوح تقدیر و تندیس خانه سینما، از سوی دبیر هیات داوران ویژه سینما به منتخبان اهدا شد.

2 سال بعد ضرورت برگزاری یک جشنواره حرفه‌ای که کار گزینش بهترین‌ها توسط اهالی سینما در آن انجام شود، از سال 1375 احساس شد و از اواخر همین سال هیات مدیره خانه سینما تصمیم گرفت با تدوین آیین‌نامه‌ای خاص، جشن خانه سینما را به نوعی جشنواره تبدیل کند که طی آن هیات داوران اصناف سینمایی از میان اعضای خود، گزینش بهترین‌ها را در رشته‌های کارگردانی، بازیگری زن و مرد، فیلمبرداری، تهیه فیلم، موسیقی متن، تدوین، صدا، فیلمنامه، جلوه‌های ویژه، چهره‌پردازی و طراحی صحنه انجام دهند. به این ترتیب مقرر شد عنوان «جشن سینمای ایران» از این تاریخ به بعد به جای مراسم اهدای تندیس خانه سینما جایگزین و به کار گرفته شود. در 19 تیر 1376، تعداد زیادی از هنرمندان عضو صنوف 28 گانه خانه سینما در محل تالار وحدت گردهم آمدند و سومین مراسم اهدای تندیس با حضور جمعی از شخصیت‌های هنری و سیاسی آغاز شد. در آن زمان با تصویب هیات مدیره مقرر شد موعد برگزاری جشن سینما تثبیت شود. از این‌رو 21 شهریور به عنوان روز ملی سینما برای برگزاری جشن سینمای ایران تعیین شد و به شورای فرهنگ و عمومی پیشنهاد شد. از آن زمان به بعد جشن سینمای ایران در 21‌‌شهریور هر سال برگزار و به برگزیدگان لوح تقدیر و تندیس خانه سینما اهدا شد.

جشن خانه سینما با الگوبرداری از اسکار

یکی از مهم‌ترین انتقادهایی که سینماگران به جشنواره فیلم فجر و دیگر جشنواره‌های دولتی وارد می‌دانند، شکل برگزاری این رویداد است. دبیر جشنواره فیلم فجر در طول سال‌های گذشته همیشه مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی بوده و بنیاد سینمایی فارابی بخشی از سینمای ایران است که وظیفه حمایت از تولیدات سینمایی را به عهده دارد. این که نهادی که خود تولیدکننده و مشارکت‌کننده در تولید اغلب فیلم‌های سینمای ایران است؛ در این حوزه جشنواره هم برگزار کند، یکی از مهم‌ترین انتقادها به این سیستم است. در اغلب موارد نیز این حوزه بسیار پرمناقشه بوده و همواره حوزه داوری این جشنواره با کش و قوس‌های فراوانی مواجه بوده است. جشن خانه سینما در طول سال‌های گذشته همواره یک چهره سینمایی را به عنوان دبیر خود انتخاب کرده است. سیف الله‌داد اولین دبیر جشن خانه سینما بود و پس از او احمدرضا درویش، یدالله صمدی، مجید مجیدی، مسعود جعفری جوزانی، منوچهر محمدی، ابوالحسن داوودی، محمدمهدی عسگرپور، رسول صدرعاملی، پرویز پرستویی، امین تارخ و فرهاد توحیدی دبیران این جشن بوده‌اند. شکل برگزاری این رویداد نیز در بخش‌های مختلفی قرار بوده تا شبیه رویداد اسکار باشد. یکی از ویژگی‌های مهم جشنواره اسکار، شکل داوری این فیلم‌هاست. در اسکار گروه زیادی از داوران در نقاط مختلف به داوری آثار می‌پردازند. آنها ارتباط سازماندهی‌شده‌ای با یکدیگر ندارند و آرای آنهاست که پس از اخذ شدن در طول سال، ترکیب نهایی برندگان را مشخص می‌کند.

البته چنین شیوه‌ای در داوری مورد توجه برگزارکنندگان جشن نبوده است. شکل داوری جشن خانه سینما در سال‌های گذشته به این صورت بوده که با معرفی داوران از سوی صنوف، فیلم‌ها از سوی داوران مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و در نهایت جوایزی به فیلم‌ها در بخش‌های مختلف تخصصی اهدا شده است. البته این مساله به این معنی نیست که در این شیوه نیز اعتراضی به داوران صورت نگرفته بلکه جشن خانه سینما از این جهت نیز گاهی با جار و جنجال‌هایی همراه بوده است. فرهاد توحیدی، دبیر سیزدهمین جشن به این مساله اشاره کرده که امسال داوری‌ها با دوره‌های گذشته تفاوت داشت و براساس آیین‌نامه‌ای که تنظیم شد، در مرحله اول قرار شد صنوف دارای تندیس فیلم‌ها را ببینند و از میان آنها 5 کاندیدای رشته خودشان را معرفی کنند که تعداد داوران دور اول 83 نفر تعیین شد. به گفته توحیدی قرار شد در مرحله دوم داوران که ترکیبی از 83 نماینده صنف بودند، 19 نفر هیات مدیره و 18 نفر صنوف بدون تندیس از میان آن 5 کاندیدا، نسبت به تعیین بهترین‌ها اقدام کنند اما باز هم به نظر می‌رسد داوری جشن خانه سینما نیازمند شکل کامل‌تر و بهتری است. این موضوعی‌ای است که دست‌اندرکاران جشن در سخنان خود بارها وعده آن را داده‌اند، اما گویی شرایط هیچ‌گاه برای اعمال چنین تغییراتی مناسب نبوده است.

جشن خانه سینما مهم‌ترین جشن سینمایی غیردولتی ایران است، اما هنوز نتوانسته جای جشنواره فیلم فجر را بگیرد. شاید دلیلش این باشد که برخلاف جشنواره فجر که در آن فیلم‌های جدیدی طی 10 روز به نمایش درمی‌آیند و همین مساله اشتیاقی عمومی را برای حضور در این رویداد ایجاد می‌کند، در جشن خانه سینما چنین وضعیتی وجود ندارد و تعداد اندکی از علاقه‌مندان می‌توانند در این جشنواره شرکت کنند و به همین دلیل در نهایت باز هم این رویداد، جشنی صنفی است.

جشن خانه سینما با وجودی که قرار است جشنی صنفی باشد، هیچ گاه نتوانسته تمامی صنوف را پوشش دهد و به تمامی بخش‌های سینمای ایران جایزه اهدا کند. مثلا بخش لابراتوار یکی از بخش‌هایی است که در دوره‌های گذشته جوایزی به آنها اهدا می‌شده، اما در سال‌های اخیر این جایزه حذف شده است. با توجه به این که فعالیت لابراتواری در ایران از 14 تخصص مختلف تشکیل شده، به نظر می‌رسد حذف چنین جایزه‌ای نادیده گرفتن بخشی از سینمای زحمتکش و مهم ایران باشد.

صنف دیگری مانند بدلکاران نیز هیچ گاه در این جشن به سهم واقعی خود دست پیدا نکرده‌اند و در داوری‌ها توانایی‌های آنها ارزیابی نشده است. اینها مواردی است که توحیدی دبیر جشن سیزدهم بارها در سخنان خود وعده حل آنها را داده بود.

ممیزی، حوزه اصلی اختلاف

جشن خانه سینما به عنوان یک جشن صنفی همواره تلاش کرده تا رویه‌ای متفاوت با جشنواره‌های دولتی را در پیش بگیرد و قضاوت‌ها و انتخاب‌هایش به گونه‌ای باشد که با جشنواره فیلم فجر تفاوت داشته باشد. مثلا فیلمی مانند «بودن یا نبودن» که در جشنواره فیلم فجر نمایش داده نمی‌شود و 6 روز پس از نمایش از پرده سینماها حذف می‌شود، در جشن خانه سینما مورد توجه قرار می‌گیرد و جایزه دریافت می‌کند یا فیلمی مانند «خاک آشنا» که در جشنواره فجر نمایش داده نمی‌شود، در این رویداد در رشته‌های مختلفی کاندیدا می‌شود. مراجعه به فهرست فیلم‌های برگزیده جشن در طول سال‌های گذشته موارد زیاد اینچنینی را در خود دارد.

در سال‌های اخیر بحث «مجوز داشتن فیلم‌ها» یکی از مهم‌ترین موضوع‌هایی بوده که در این جشن مطرح شده است. طبق اظهارات صریح برگزارکنندگان جشن خانه سینما و براساس مقررات جشن، تنها فیلم‌هایی می‌توانند در جشن شرکت کنند که پروانه نمایش آنها از سوی وزارت ارشاد صادر شده باشد. این مساله درباره جشنواره فجر نیز وجود دارد و نتیجه آن این است که طبیعتا فیلم‌هایی که به تایید وزارت ارشاد نرسیده باشند، از حضور در هر دو جشن محروم خواهند ماند.

این شیوه داوری البته مخالفانی نیز دارد. استدلال مخالفان این است که با توجه به این که جشن خانه سینما جشنی صنفی است، باید تمامی فیلم‌های تولید شده از سوی سینمای ایران را داوری و بررسی کند. مهم‌ترین طرفدار این نظریه که سال گذشته جزو داوران بود، اما در واکنشی مطبوعاتی نسبت به این موضوع از حضور در جشنواره کناره‌گیری کرد، تهمینه میلانی بود که فیلم وی با عنوان «تسویه‌حساب» به همین دلیل از جشن کنار گذاشته شد.

سال گذشته شنیده شد که گروهی از داوران جشن خانه سینما طوماری امضا کرده و تقاضای نمایش فیلم سنتوری را مطرح کردند، اما مسوولان جشن به دلیل نامه جواد شمقدری از نمایش این فیلم خودداری کردند. حکایت این نامه نیز جزو نکات جالب توجه جشن خانه سینما بود. سال گذشته فیلم‌های خاک‌آشنا، ساخته بهمن فرمان‌آرا، «کتاب قانون» مازیار میری و «100 سال به این سال‌ها» سامان مقدم ازجمله آثار بدون پروانه نمایش بودند که به شرط لحاظ نشدن در آرا برای داوران به نمایش درآمدند، اما فیلم فرمان‌آرا در 12 رشته، فیلم میری در 7 رشته و فیلم مقدم در 6 رشته نامزد دریافت تندیس خانه سینما شد. در نقطه مقابل هم فیلمی مانند «به همین سادگی» که در جشنواره فجر بیشترین جوایز معتبر سینمایی را به خود اختصاص داده بود، با نامزد شدن تنها در 2 رشته کارگردانی و فیلمنامه کمترین کاندیداتوری را در این جشن به خود اختصاص داد. همه این مسائل باعث شد تا جواد شمقدری، مشاور هنری رئیس‌جمهور در نامه‌ای تند و تیز به وزیر ارشاد درباره نمایش فیلم‌های بدون مجوز در جشن خانه سینما هشدار دهد. شمقدری دلیل مخالفت خود را چنین گفت: «ممکن است این فیلم‌ها از سوی داوری خانه سینما به عنوان بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه، بهترین فیلمبرداری، بهترین صدابرداری، بهترین نقش اول مرد، بهترین نقش اول زن و... برگزیده شوند، آن‌گاه این سوال مطرح می‌شود که معاونت سینمایی به چه استنادی و با چه منطقی فیلم‌هایی را که از سوی جمعی از اهالی سینما به عنوان بهترین‌ها معرفی می‌شوند، مجوز نمایش نداده و مخاطبان این فیلم‌ها را از حق بهره‌مند شدن از لذت هنری و بصری این آثار فاخر محروم ساخته است و از سوی دیگر چرا اجازه داده است بخشی از کار هنری و خلاقانه تعدادی از هنرمندان و سینماگران در محاق عدم اخذ مجوز، گرفتار شوند و از سوی دیگر با این عمل، جمهوری اسلامی و دولت اصولگرا متهم به عدم رعایت حقوق سینماگران و مخاطبان و به زبان خارج‌نشین‌ها به عدم آزادی بیان متهم شوند؟»!

جالب است که در این ایام حداقل یک فیلم از این دو اثر یعنی خاک آشنا و کتاب قانون نمایش داده شده و دیگری نیز قرار است عید فطر نمایش داده شود.

جشن سیزدهم و موضوع غیررقابتی شدن

مهم ترین نکته‌ای که درباره جشن سیزدهم خانه سینما مطرح می‌شود، غیررقابتی شدن آن است. برگزارکنندگان جشن خانه سینما امسال برای این رویداد تدارک گسترده‌ای دیده بودند. حتی فرهاد توحیدی، دبیر جشن در میزگرد خبری این رویداد از 10 برابر شدن بودجه برگزاری جشن خبر داده و اعلام کرده بود تلاش می‌کند تا با جذب 5 میلیارد تومان اسپانسر جشن را در بخش‌هایی مختلف برگزار کند. قرار بود امسال نمایشگاه توانمندی‌های سینمای ایران قبل از مراسم نهایی جشن طی 7 تا 10‌‌روز در نمایشگاه بین‌المللی تهران برگزار ‌شود و مراسم‌های اختتامیه بخش‌های دیگر جشن بجز جشن اصلی در این محل برگزار شود. نصب دکور 4 فیلم مطرح سینمای ایران، برپایی ورک‌شاپ‌هایی برای مردم و ورک‌شاپ‌های طولانی‌مدت برای اهالی سینما و نمایش فیلم‌های برگزیده 30 ‌سال سینمای ایران برنامه‌هایی بود که قرار بود در این ایام برگزار شود، اما بنا به دلایلی این برنامه لغو شد، زیرا اساسا جشن خانه سینما نتوانست روند معقول داوری خود را طی کند و در نهایت همه این برنامه‌ها به نمایش فیلم‌های برگزیده طی 2 شب محدود شد. جالب است بدانید در نیمه دوم اردیبهشت امسال در میزگرد خبری جشن، فرهاد توحیدی به سیزدهمین جشن اشاره و آرزو کرد نحسی این عدد جشن را نگیرد، اما ظاهرا این نحسی دامن جشن امسال را گرفت. نکته جالب توجه این که برخی سینماگران از این مساله استقبال کردند. مثلا علیرضا رئیسیان در گفتگویی با یکی از خبرگزاری‌ها از غیررقابتی برگزار شدن جشن خانه سینما به عنوان تمهیدی منطقی برای پرهیز از به وجود آمدن حاشیه‌ها و به نفع سینمای ایران نام برد و گفت: «برگزاری غیررقابتی جشن خانه سینما موضوعی غیرطبیعی نیست و شرایطی که بر جامعه و به دنبال آن بر سینما و سینماگران حاکم است، توجیهی منطقی برای برگزاری جشن به این شکل است. این اتفاق در جشنواره‌های بزرگ و رقابتی دنیا رایج است و زمانی که شرایط برپایی جشنواره‌ای پربار فراهم نباشد، مسوولان آن جشنواره برای برگزار نشدن یا غیررقابتی برگزار شدن آن تصمیم گرفته و بهترین راه حل را انتخاب می‌کنند.»

چه جوایزی به برندگان اهدا می‌شود؟

در طول سال‌های گذشته جوایز جشنواره فیلم فجر سیری صعودی را به خود دیده است. این جوایز در این سال‌ها به حواله خودرو ارتقا پیدا کرده، اما جشن خانه سینما همواره جایزه‌ای ثابت داشته و یک تندیس به برگزیدگان خود اهدا کرده است. البته سال گذشته با رایزنی صورت گرفته میان خانه سینما و معاونت سینمایی قرار شد تا برگزیدگان جشن به عنوان جایزه از سفر به جشنواره فیلم کن بهره‌مند شوند که این اتفاق نیز رخ داد، اما به نظر می‌رسد تاکید برگزارکنندگان این بخش بر این است که جوایز این جشن اعتباری باشد نه مادی.

این جشن در سال‌های گذشته با حواشی و مسائل مختلفی روبه‌رو شده است. سال گذشته قرار بود علی معلم، دبیر جشن باشد، اما با استعفای ناگهانی او امین تارخ مسوولیت دبیری جشن را به عهده گرفت. در سال 1382 دبیر جشن و برخی از دست اندرکاران آن از سوی مقام‌های قضایی دستگیر شدند، اما از همه این حواشی مهم‌تر، مسائل اجرایی این جشن است که در اغلب سال‌ها ضعیف بوده و از کیفیت خوبی برخودار نبوده است. سال گذشته و در شب برگزاری جشن سینما تمامی راه‌های منتهی به برج میلاد در اتوبان همت بشدت گره خورده بود و با دیدن آن هر فردی تصور می‌کرد این ترافیک به دلیل تصادفی سنگین است. همزمانی مراسم افطار نیز از مسائل دردسر ساز جشن سال قبل بود. بجز شرکت‌های مواد غذایی که غرفه‌هایی رایگان را برپا کرده بودند، خوراکی دیگری برای افطار نبود. در داخل محوطه هم مردم برای به دست آوردن لقمه‌ای افطار، جنگی تمام‌عیار را بر پا کرده بودند که حرف‌های دبیر اجرایی جشن که گفته بود نظم و انضباط مراسم اختتامیه همه را حیرت زده خواهد کرد را کاملا قابل درک می‌کرد. حتی افرادی که کارت‌هایVIP در اختیار داشتند هم وضعیتی مشابه داشتند و در نهایت فقط می‌توانستند با یک شیشه ماءالشعیر، 20 گرم پنیر، تکه‌ای نان و چند گرم ماست میوه افطار کنند.

اختلاف با تهیه‌کنندگان نیز موضوع دیگری بود که در جشن یازدهم به وجود آمد و برخی تهیه‌کنندگان با ندادن فیلم‌های خود به جشنواره از حضور در این رویداد کناره‌گیری کردند. به نظر می‌رسد یکی از دلایلی که ضعف‌های این گونه را در چنین رویدادی به وجود می‌آورد. نبود یک سازمان ثابت برای برگزاری این جشن است. موضوعی که خانه سینما چند سالی است آن را به شکل جدی دنبال می‌کند تا علاوه بر ایجاد سازمانی ثابت در قالب آکادمی به این وضعیت سر و سامان دهد.

رضا استادی