30 سال تلا‌ش برای تندرستی

انقلاب اسلامی ‌ایران تنها انقلاب دینی قرن بیستم بود که با نام اسلام و به رهبری یک رهبر دینی آگاه حرکتی اجتماعی را به سرانجام رسانید. اکنون در آستانه سی امین سالگرد این رخداد بزرگ تاریخی قرار داریم. سه دهه از استقرار نظام جمهوری اسلامی ‌می‌گذرد، نظامی‌که ملت ایران با رنج و مرارت بسیار در کشور خود مستقر کردند در آستانه دهه چهارم پیروزی انقلاب اسلامی، باز خوانی گذشته و دستاوردهای این 30 سال حماسی می‌تواند مسیر را برای آینده‌ای روشن‌تر مهیا سازد.

یکی از بخش‌هایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌دچار تحولی اساسی شد بخش بهداشت و درمان بود. با پیروزی انقلاب در قانون اساسی (مانند اصول 29 و 31) دولت مکلف شد از محل درآمدهای عمومی‌ و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی برای تامین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کارافتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و نیاز به خدمات پزشکی را برای همه ملت فراهم آورد. دولت برای فراهم ساختن امکانات تحقق این تکالیف در نخستین دهه بعد از انقلاب تلاش فراوانی صورت داد. افزایش 100 برابری سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان در 30 سال گذشته منجر به رشد 400 درصدی شاخص‌های بهداشتی و درمانی طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب شده است.

بهبود شاخص‌های بهداشتی

شاخص‌های بهداشتی ایران نیز آمار مرگ کودکان زیر یک‌سال از 129 در 1000 تولد زنده قبل از انقلاب به 6/28 در 1000، مرگ کودکان زیر 5 سال نیز از 174 در 1000 تولد زنده قبل از انقلاب به 36 در 1000 کاهش یافته است.

میزان مرگ مادران ایرانی نیز از 245 در 100 هزار تولد در قبل از انقلاب به 5/35 تنزل یافته است. همچنین در حالی که ایران در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی‌از رشد جمعیت 9/3 درصد برخوردار بود هم‌اکنون رشد جمعیت به 2/1 رسیده و امید به زندگی در بدو تولد به ترتیب زن و مرد از 2/59 و 5/58 سال در سال 1363 به71 و 68 سال افزایش یافته است.

افزایش تعداد پزشک

هنگامی ‌که انقلاب اسلامی ‌به پیروزی رسید در کشور تنها 12 تا 14 هزار پزشک وجود داشت که تعدادی از آنها نیز به دلیل جنگ و شرایط خاص از کشور خارج شدند. در آن سال‌ها قریب به 6 هزار پزشک پاکستانی در کشور حضور داشتند.از سوی دیگر جنگ موجب تشدید بسیاری از نیازها شد و خسارت‌های بسیار ناشی از آن باید از لحاظ پزشکی جبران می‌شد. به دلیل کمبود نیروی انسانی، افراد متخصص باید چندین کار (آموزش، پژوهش، درمان و مدیریت) را به صورت همزمان انجام می‌دادند. از سوی دیگر با پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می‌‌ضرورت تجدید نظر در ساختار کلی کشور به‌گونه‌ای که زمینه ایجاد تحول اساسی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز توسعه و تعمیم آموزش عالی و رشد و تربیت نیروی‌انسانی متخصص را فراهم آورد، احساس شد.

در این راستا و بر اساس سیاست‌های دولت مبنی بر ضرورت توسعه آموزش پزشکی و تربیت نیروی انسانی کافی در زمینه پزشکی و پیراپزشکی و استفاده بهتر از تمام ظرفیت‌های درمانی کشور برای تربیت کادر مورد نیاز و تعمیم و توسعه بهداشت به‌عنوان یک اصل که پیشگیری مقدم بر درمان است، آموزش پزشکی از وزارت علوم جدا و با انحلا‌ل وزارت بهداری و بهزیستی وقت در سال 1364 و به ‌موجب قانون مصوب مجلس شورای اسلا‌می‌ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌منظور رسیدن به اهداف پیش‌گفته و سایر وظایف و مسوولیت‌های مندرج در قانون مزبور تشکیل شد.

با طرح ادغام آموزش پزشکی در درمان نه تنها تعداد دانشجویان پزشکی افزایش یافت بلکه مسوولان آموزش پزشکی کشور به آموزش گروه‌های مختلف سلامت، جامع نگرتر شدند تا بتوانند مشکلات کشور را حل کنند. در آن زمان وقتی تعداد پزشکان را به جمعیت تقسیم می‌کردیم برای هر 2 هزار و 800 نفر یک پزشک و اگر تهران را حذف می‌کردیم برای هر 4 هزار نفر یک پزشک داشتیم. اما به دلیل اینکه توزیع عادلانه نبود برای هر 18 هزار نفر یک پزشک وجود داشت.

تعداد پزشکان در آستانه پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می ‌(1356) 13428 نفر بوده که طی سال‌های 13801356 حدود 5/5 برابر شده و به 72792 نفر بالغ شده است. شاخص تعداد پزشک به ازای هزار نفر جمعیت از 38/0 در سال 1356 به 12/1 پزشک در سال 1380 رسیده است. این شاخص بر پایه اطلا‌عات سازمان نظام پزشکی در سال 1385 به نسبت 35/1 پزشک به ازای هزار نفر جمعیت کشور است.

طی دهه 50 تعداد زیادی از پزشکان خارجی در ایران مشغول فعالیت بوده‌اند که به تدریج همزمان با افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه‌های علوم پزشکی و در نتیجه افزایش عرضه نیروی انسانی  تعداد آنها کاهش یافته و طی سال‌های اخیر به صفر رسیده است. کاهش شاخص نسبت پزشک به هزار نفر جمعیت طی سال‌های 1358 تا 1367 ناشی از وقوع انقلا‌ب فرهنگی و کاهش فعالیت دانشگاه‌ها طی سال‌های ابتدای دهه 1360 است اما در دهه 1370 شاهد رشد چشمگیر شاخص یاد شده هستیم که ناشی از بازگشایی مجدد دانشگاه‌ها و ادغام آموزش پزشکی در شبکه‌های بهداشتی و درمانی کشور است.

بهداشت در روستا

راه‌اندازی شبکه بهداشت و درمان با احداث خانه‌های بهداشت برای بیش از 65 هزار روستا و تکمیل این شبکه با نیروی انسانی مورد نیاز از نخستین ضرورت‌های بعد از انقلاب در حوزه سلامت بود.

در  سال 63 شبکه مراقبت‌های بهداشتی اولیه در سرتاسر کشور راه اندازی شد به نحوی که در مناطق روستایی هر روستا یا گروهی از روستاها به یک خانه بهداشت و یک بهورز زن و مرد در آن مشغول ارائه خدمات به مردم محلی شدند.در سال 1359 تعداد خانه‌های بهداشت 2536 عدد بود این تعداد در سال 1370 به 9734 عدد رسید یعنی بیش از سه برابر افزایش یافت.در سال 1380 تعداد خانه‌های بهداشت 16281 بود و این تعداد در سال 1358 برابر 17644 واحد بود یعنی بیش از 17000 خانه بهداشت یا یکی به ازای 1200 روستا. این خانه‌های بهداشت که پایه‌های اصلی شبکه بهداشت و درمان کشور محسوب می‌شوندو اولین نقطه تماس با مردم جامعه روستایی هستند. بیشترین گسترش مراکز یاد شده طی برنامه‌های اول و دوم توسعه اتفاق افتاده است. توسعه شبکه بهداشتی و درمانی کشور باعث تسهیل دسترسی آحاد مردم بخصوص روستاییان به مراقبت‌های اولیه بهداشتی شده است به طوری که در حال حاضر بالغ بر 95 درصد جمعیت کشور تحت پوشش این خدمات قرار دارند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌علاوه بر خانه‌های بهداشت ، مراکز بهداشتی - درمانی روستایی نیز تاسیس شدند.
در این مراکز یک پزشک، یک کارشناس بهداشت و یک مسوول امور اداری به امور مربوط به سلامت مردم رسیدگی می‌کنند. به طور متوسط به ازای هر 7000 شهروند روستایی، یک مرکز روستایی بهداشتی  درمانی وجود دارد. در مناطق شهری پایگاه‌های بهداشتی و مراکز بهداشتی  درمانی تاسیس شده‌اند. کل شبکه توسط مراکز بهداشتی -  درمانی شهرستان اداره می‌شوند که خود زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است. دانشگاه‌های علوم پزشکی که در هر استان یکی وجود دارد نقشی بسیار مهم در آموزش پزشکی و ارائه خدمات بهداشتی ایفا می‌کنند. ریاست دانشگاه به عنوان بالاترین مدیر اجرایی خدمات بهداشتی - درمانی استان، مسوول مراکز بهداشت و بیمارستان نیز هست.

پوشش واکسیناسیون

شاخص پوشش واکسیناسیون کودکان زیر 5 سال بر علیه بیماری‌های واگیردار (فلج اطفال، سرخک، سیاه سرفه، دیفتری، کزاز، سل، هپاتیت B) از حدود 20 درصد در سال1363 به بالای 95درصد در سال 1380رسیده است. جالب است بدانیم این شاخص در آمریکا 93 درصد، فرانسه92 درصد، انگلستان 91 درصد و میانگین کشورهای منطقه مدیترانه شرقی 5/77 درصد است.

موفقیت بزرگ کشور در پوشش واکسیناسیون بالای 95 درصد باعث شده است که مرگ کودکان زیر پنج ‌سال کاهش پیدا کند. با پوشش خوب واکسیناسیون و بسیج سراسری سال 1371جمهوری اسلامی ‌ایران موفق به دریافت گواهینامه بین‌المللی ریشه کنی فلج اطفال شد.

اکنون نیز دو بیماری کزاز نوزادی و سرخک به سبب پوشش مناسب واکسیناسیون مادران و نوزادان در ایران حذف شده است. آمارهای سال گذشته و امسال نشان می‌دهند که ایران شاخص‌های لازم برای حذف این دو بیماری را از نظر جهانی بدست آورده است. به این ترتیب سازمان جهانی بهداشت بزودی گواهینامه حذف کزاز نوزادی و سرخک را به ایران اعطا می‌کند.

این دو بیماری سال‌ها و حتی اکنون در بسیاری از کشورها معضل بهداشتی محسوب می‌شود. حذف کزاز نوزادی نتیجه پوشش کامل واکسیناسیون مادران باردار و برنامه کشوری واکسیناسیون نوزادان و حذف سرخک نیز حاصل برنامه کشوری واکسیناسیون نوزادان و کودکان و همچنین واکسیناسیون 33 میلیون نفری کودکان و جوانان در سال 82 در سراسر کشور است.

توسعه مراکز بهداشتی - درمانی

در مقایسه با سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی‌تعداد تخت‌های بیمارستانی، تجهیزات، امکانات و نیروی انسانی رشد مناسبی داشته به‌طور متوسط پس از انقلاب هر سال 15 بیمارستان در کشور ساخته شده است. به طوری که تعداد تخت‌های بیمارستانی از 56 هزار تخت در سال 1356 به 111 هزار تخت در سال 1381 یعنی در حدود 2 برابر، افزایش یافته است. در سال 1363 تعداد تخت‌های ثابت بیمارستانی کشور 50760 و در سال 1379 به 104400 تخت رسید. این میزان در سال 1385، 116474  تخت شد. نسبت تخت ثابت به یکصدهزار نفر جمعیت از 154 در سال 1363 به 161 در سال 1379 و 163 در سال 1385 رسید.

هم اکنون در اکثر شهرهای کشور، بیمارستانی جدیدی احداث و راه اندازی شده و تجهیزات، امکانات و نیروی انسانی اکثر شهرها بازسازی شده است.تعداد مراکز بهداشتی درمانی از 2869 واحد در سال 1357 به 7345 واحد در سال 1381 افزایش یافت. این تعداد با رشد متوسط سالا‌نه 96/1درصد به 7633 واحد در سال 1383 رسید در سال 1384 تعداد این واحدها به 7894 باب رسیده که نسبت به سال 1383 حدود 3 درصد رشد دارد. در سال 1385 تعداد واحدهای بهداشتی و درمانی 8288 باب بوده که نسبت به سال ماقبل آن دارای 5 درصد رشد است. سهم بخش دولتی از این تعداد 6390 (77درصد) بوده است.

تعداد آزمایشگاه‌های کشور در سال 1356 تنها 837 واحد بود در سال 1374 تعداد آنها به 2746 واحد رسید. 3834 واحد آزمایشگاه‌ موجود در کشور در سال 1381 با رشد متوسط سالا‌نه 8/3 درصد به 4126 واحد در سال 1383بالغ شده است. تعداد آزمایشگاه‌ها در سال 1384 با 3/1 درصد افزایش نسبت به سال قبل، به 4183 واحد رسید. در سال 1385 این تعداد به 4414 رسید.

تحول صنایع دارویی

دارو به عنوان یک نیاز اساسی همگانی، کالای استراتژیک ، از ارزش و اهمیت ویژه‌ای در پزشکی برخوردار است.در ایران از اوایل دهه1340، بیش از 40 شرکت خارجی با سرمایه‌گذاری مستقل یا شرکت، فعالیت‌هایی را برای تولید دارو در ایران آغاز کردند.

در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، در سال 1357 تعداد بسیاری از شرکت‌های خصوصی خارجی، ایرانی و مختلط دربخش داروی ایران فعالیت می‌کردند و برآیند این فعالیت‌ها، بازاری با گردش مالی حدوداً 300 میلیون دلار در سال بود. کل مصرف داخلی دارو از 336 میلیون ریال در سال 1341 به 22460 میلیون ریال در سال 1357 رسید. این بازار دارویی تقریباً 3500 قلم فرآورده دارویی را با نام تجاری در بر می‌گرفت که 70 درصد آن وارداتی بود و از حدود 30 درصد باقیمانده که در داخل ایران تولید می‌شد، بیش از نیمی ‌از بازار به محصولاتی تعلق داشت که تحت امتیاز شرکت‌های خارجی تولید و به فروش می‌رسیدند. این شرکت‌ها داروهای خود را با نام‌های تجارتی یا ژنریک اختصاصی ارائه دادند. هنوز هم می‌توان پزشکان یا داروسازان قدیمی ‌را دید که اکثر داروها را با نام‌های تجارتی یا اختصاصی اسم می‌برند و در نسخه آنان چنین نام‌هایی به چشم می‌خورد.

سولفات باریم، کریستال نمک طعام و الکل اتیلیک تنها مواد اولیه دارویی کشور در سال‌های نخست بعد از انقلاب بود و مشتقات پنی‌سیلین از مهم‌ترین ماده اولیه تولیدی در دهه 60 در کشور محسوب می‌شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌گام‌های بلندی در زمینه تهیه و توزیع مناسب دارو برداشته شده است که می‌توان از جمله به استقرار نظام نوین دارویی در قالب طرح ژنریک در کشور اشاره کرد.

بر اساس این طرح، فهرست داروهای موجود در بازار ایران مورد بازنگری جدی قرار گرفت و اجرای آن منجر به حذف هزاران داروی تجارتی از بازار ایران شد و واردات داروهایی که در کشور ساخته نمی‌شد، صرفا به دارو‌های موجود در فهرست منحصر شد.

از آنجا که اجرای «طرح ژنریک» بر صنایع داخلی تکیه داشت، در سال 1359 شورای انقلاب طی مصوبه‌ای به وزارت صنایع و معادن اجازه داد تا به پیشنهاد وزارت بهداری و بهزیستی، به اعزام مدیران دولتی به کارخانه‌های داروسازی اقدام کند. این مدیران از تیر 1359 در کارخانه‌های دارویی مستقر شدند و این به معنای خلع ید از شرکت‌های دارویی با مالکیت بیگانه بود.

از حدود 40 شرکت داخلی تولید کننده دارو، 28 شرکت رسما به مالکیت دولت درآمدند که توانمند‌ترین شرکت‌ها در زمینه تولید دارو در میان شرکت‌های دولتی شده بودند.

در مطالعه‌ای که در سال 1368 در سازمان برنامه و بودجه وقت صورت گرفت به صراحت آمده است که اگر طرح ژنریک طراحی نمی‌شد و ما در سال 1368 می‌خواستیم بر اساس الگوی مصرف سال 1356 عمل کنیم سالانه می‌بایست بالغ بر 13 میلیارد دلار صرف واردات دارو کنیم در حالی‌که در هیچ‌یک از سال‌های پس از انقلاب اسلامی‌میزان واردات دارو از حدود نیم‌میلیارد دلار فراتر نرفته است.

نمای کلی بخش دارو در ایران پس از پایان جنگ در سال 1367 و در آغاز برنامه پنج سال اول توسعه ، عبارت بود از 44 شرکت داخلی تولید کننده دارو که بیش از 90 درصد از کل مصرف عددی داروی کشور را تامین می‌کردند.

در حال حاضر در کشور 10 هزار داروساز فعالیت می‌نمایند و تعداد 7 هزار داروخانه، 60 شرکت داروسازی و 38 شرکت تولید مواد اولیه فعالیت دارند.

در حال حاضر گردش بازار مالی داروی کشور حدود5/1 میلیارد دلار است که از این میزان 95 درصد را تولیدات داخلی و تنها 5 درصد را تولیدات خارجی تشکیل می‌دهد.

تولید بیش از 95 درصد نیاز دارویی کشور از نظر کمی‌که در مقایسه با سال‌های قبل از انقلاب که تنها 25 درصد بوده است، بی‌تردید پیشرفت مهمی ‌به حساب می‌آید.

اجرای طرح بیمه روستاییان

برنامه بیمه روستایی و پزشک خانواده با اهداف ایجاد نظام ارجاع در نظام سلامت کشور، افزایش پاسخگویی و‌ کاهش هزینه‌های غیر ضروری در بازار سلامت، افزایش دسترسی مردم به خدمات سلامت و توسعه پوشش خدمات سلامت در مناطق روستایی و شهرهایی با جمعیت زیر 20 هزار نفر از سال 1384 مستقر شد که از دستاوردهای مهم نظام جمهوری اسلامی ‌ایران محسوب می‌شود.

با اجرای این برنامه قرار است بیمه مبتنی بر بیماری به بیمه مبتنی بر سلامت تغییر کند و پزشک خانواده در قبال تداوم ارایه خدمات سلامت در سطوح مختلف ارائه خدمت پاسخگو باشد. نظام پرداخت بر اساس عملکرد و بسته‌های خدمات سلامت برای تمام روستاییان و عشایر فراهم ‌شود و میزان دسترسی روستاییان و عشایر به خدمات سلامت افزایش یابد.

درمان بیماران در کشور

پیشرفت قابل توجه کشور در امور پزشکی موجب کاهش اعزام بیماران به خارج شد. به نحوی که موارد اعزام به خارج از تعداد 11000 نفر در سال‌های 1365 تا 1367 به حدود 200 نفر در سال 1378 و 44 نفر در سال‌های اخیر کاهش یافته و این باعث 600 میلیون دلار صرفه جویی ارزی گردیده است. تا سال 57 فقط 50 مورد پیوند کلیه در کشور انجام شده بود، در حالی که در طول سال‌های پس از انقلاب، بیش از 17 هزار مورد پیوند کلیه در کشور انجام شده است.

کاهش بیماری‌های عفونی

پیش از انقلاب، بیماری‌های عفونی، یکی از معضلات بهداشت و درمان کشور بود. اسهال حاد یکی از این بیماری‌ها بود. در سال 1364 یک چهارم مرگ کودکان زیر 5 سال در کشور در اثر اسهال بوده است ( تعداد 34000 مرگ در سال) در سال 1370 این رقم به 000/10 مورد کاهش یافته است و در سال‌های اخیر به زیر 3000 مورد در سال رسیده است.

سل نیز پیش از انقلاب از مشکلات بهداشتی کشور محسوب می‌شد.با توجه به اجرای استراتژی مبارزه با سل در کشور و ثبت موارد آن تعداد موارد از 29 مورد به ازای یکصد هزار نفر در سال 1376 به 14 مورد در سال 79 کاهش یافته است که موفقیت بزرگ بهداشتی در کشور است. برنامه مهار مالاریا در کشور از 1375 به اجرا درآمده که موفقیت آمیز بوده است، موارد مالاریا از 93 مورد در صد هزار نفر جمعیت در سال 75 به 27 مورد در سال 80 کاهش یافته است.

رشد تولیدات علمی‌

تولیدات علمی ‌در سال‌های اول انقلاب از سرعت خوبی برخوردار نبوده است اما طی 8 تا 10 سال اخیر سرعت خوبی پیدا کرده است. به نحوی که در سال 2004،‌حدود 4 هزار انتشار مقاله در عرصه پزشکی داشته‌ایم.

هر چند ایران در بین یک تا 25 کشور اول به لحاظ تولیدات علمی‌ نیست اما در یک دوره 10 ساله از سال 1995 تا 2005 مصر رتبه 40، عربستان سعودی رتبه 47 و ایران رتبه 48 را دارد که در یک گذاره 5 سال (از 2001 تا 2005) وضعیت مناسبی را به لحاظ تولید علم در منطقه داشته است.

ترمیم ضایعات نخاعی

ترمیم ضایعات نخاعی و دستاورد دانشمندان پزشکی در این زمینه یکی دیگر از افتخارات نظام سلامت کشور در چند سال اخیر است. ضایعات نخاعی در حال حاضر در دنیا بیش از 5 میلیون نفر را گرفتار کرده و هر سال 130 هزار نفر به آن اضافه می‌شوند. تا این زمان این بیماری به عنوان یک بیماری لاعلاج شناخته می‌شد و پیش از این 3کشور توان درمان این بیماری را داشتند که درصد موفقیت آنها نیز زیر 20 درصد بوده است. این در حالی است که روشی که دانشمندان ایرانی ابداع کرده اند در نوع خود روش جدیدی است و این امکان را دارد که میزان موفقیت را به حدود 40 درصد برساند.

موفقیت در درمان ایدز

ساخت دارویی برای تقویت سیستم ایمنی و درمان علائم بیماری ایدز را دستاورد دیگر دانشمندان کشور است. این دستاورد حاصل تلاش 15 مرکز تحقیقاتی در داخل کشور و برخی محققان خارج از کشور بوده که حدود 7 سال کار تحقیقاتی آن طول کشید و دارو بر اساس ترکیب گیاهی شکل گرفته است.

بدون عارضه بودن و اثر بخشی این دارو که آیمود نام دارد از ویژگی‌های بارز آن است. بر این اساس، استفاده از آیمود برای پیشگیری از ورود افراد مبتلا به ویروس اچ. آی. وی به مرحله ایدز، در مقایسه با داروهای موجود که شیمیایی هستند، مقرون به صرفه تر است، چرا که استفاده از داروهای شیمیایی همواره با عارضه همراه هستند.

چشم به آینده

آمارها گواه آن است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌یکی از دغدغه‌های همیشگی مسوولان کشور، تامین و ارتقای سلامت افراد جامعه بوده است و در این زمینه بخش سلامت کشور با اجرای برنامه‌های مشخصی دستاوردهای چشمگیری را در نظام سلامت کشور بدست آورده اند. تلاش بی‌وقفه دست اندرکاران نظام سلامت و نگرش نظام جمهوری اسلامی ‌به تامین عدالت در بخش بهداشت و درمان منجر به ارتقای بسیاری از شاخص‌های بخش سلامت جامعه در دو دهه گذشته گردیده است بنحوی که امروزه این شاخص‌ها بعنوان یکی از افتخارات نظام جمهوری اسلامی‌ در سطح بین‌المللی مطرح است.

از طرفی تغییر الگوی بیماری‌ها و تغییر چهره مرگ و میر در کشور در دو دهه اخیر و تغییر هرم سنی جمعیت کشور، افزایش انتظارات جامعه به‌دلیل دسترسی به اطلاعات، محدودیت منابع، افزایش شتابنده هزینه‌های بخش بهداشت و درمان، گسترش شهرنشینی و آلودگی‌های محیط زیست با توجه به پدیده صنعتی شدن ضرورت تلاش بیشتر مسوولان نظام سلامت کشور را اجتناب ناپذیر‌کرده است.

امید است با تلاش چشمگیر زحمتکشان بخش سلامت کشور دستیابی به اهداف اصل  29 قانون اساسی که برخورداری تمام افراد از خدمات بهداشت و درمان را از حقوق مسلم ایرانیان می‌داند هر چه زودتر حاصل شود.

علی اخوان بهبهانی