نمایش واقعیت در فیلم مستند

به پای آن نمی رسد. چه دلیلی مهمتر از این که این ژانر اولین گونه تولید در سینما بوده است و فیلمهای اولیه سینما به نوعی در ژانر مستند جای می گرفتند. آنچه در پی می آید تقسیم بندی و تعاریف گونه های مستند با ذکر مثالهای تولیدی مرتبط با آن (ایرانی و خارجی) است . فیلم مستند را گونه واقعگرا و گونه غیرداستانی برشمرده اند. در این باره پل روتا در سال 1948 در سندیکای مستندسازی جهان این گونه فیلم مستند را تعریف کرد: «منظور از فیلم مستند تمام روشهای ضبط هر جنبه از واقعیت روی فیلم خام است . چه از طریق فیلمبرداری واقعی و یا از طریق بازسازی قابل توجیه و صمیمانه ، به قصد تاثیرگذاردن روی منطق یا عاطفه تماشاگر برای برانگیزاندن احساسات او و گسترش دانش انسانی و تفاهم به خاطر عرضه واقعی مسائل و راه حل های این مسائل در زمینه های مختلف از جمله اقتصاد ، فرهنگ و روابط انسانی». همچنین جان گریرسون فیلم مستند را «کاربرد خلاقه واقعیت» توصیف کرده است . ضمن این که فعالیت های مستندسازی معدود سینماگران قدری مثل رابرت فوهرتیسبب ساز شد تا برای تولید فیلم مستند سندیکایی جهانی تاسیس شود و تعاریف دقیقی از تولید این گونه فیلمسازی به دست آید. همچنین با قوام گونه مستند در سینما و ارائه و اکران جهانی ، تعدادی از بهترین فیلمهای سینمایی مستند در 3دهه نخست تولد هنر هفتم ، گونه های دیگری نیز از زیرمجموعه های فیلم مستند به وجود آمدند و پس از آن با ظهور تلویزیون ، تولید فیلمها و سریال های تلویزیونی مستند همواره یکی از اصلی ترین و مهمترین پروژه های تلویزیون نام گرفته است و زیرمجموعه های شاخص دیگر با توجه به قدرتمندی مدیوم تلویزیون و همچنین امتیازات ذاتی آن نظیر (سرعت در کار و کاهش عوامل سازنده و آسان تر بودن نوع تولید و همچنین ارزان تر تمام شدن پروژه مستند تلویزیون نسبت به مستند سینمایی) ، به وجود آمدند که در ادامه بدانها پرداخته خواهد شد:
الف - مستند واقعی یا واقعگرا : این گونه از سینمای مستند به تعبیری ، اولین نوع فیلمسازی و اولین تجربه ها و سیاه مشق ها در هنر هفتم بود. در مستند واقعگرا روایت و داستان می تواند جنبه بازسازی شده را داشته باشد با توجه به این مهم که این بازسازی باید از متن اصلی رویداد و آنچه قبلا به وقوع پیوسته است برداشت شود. در این باره اکثر فیلمهایی که در روزهای نخستین تولد سینما ساخته و پخش می شدند به نوعی به مستند واقعگرا نزدیک بودند (فیلم ورود قطار به ایستگاه را به یاد بیاورید).
ب - مستند رمانتیک یا طبیعی گرا : در این نوع تولید ، باید همواره حضور حقیقت مثلا حضور مردم در مکان و زمان حقیقی و طبیعی نشان داده شود (فیلم «مردی از آران» که از تلویزیون نیز پخش شد ، به کارگردانی رابرت فلاهرتی را به یاد بیاورید).
ج - مستندهای ترکیبی ، تبلیغاتی و خبری : استفاده از فیلمهای مستند قبلا آماده شده و سرهم بندی کردن منطقی آن برای به دست دادن قطعه ای واقعی ؛ مستند ترکیبی را شکل می دهد. فیلمهای مستند تبلیغاتی نیز اگر نه همیشه ولی اکثرا برای معرفی یک کالا یا خدمات و به انگیزه سود مالی ساخته می شود. همچنین فیلمهای خبری که درخصوص ضبط اخبار و حوادث امروز روزمره است .
د - نیمه مستند : این گونه به ساخت فیلمی دارای روایت داستانی و با استفاده از روش بیان سینمایی مستند مرتبط است (رم شهر بی دفاع محصول 1945 و به کارگردانی روبرتو روسلینی را به یاد بیاورید). با حضور بیش از پیش تلویزیون در میان مردم و اعتماد به آن ، جایگاه مستندهای تلویزیون تثبیت شد و گونه های مختلف تولیدی آن ، رشد سریعی به خود گرفت . در رویدادهایی مثل جنگ سهم تلویزیون به دلیل برخورداری از امکانات بیشتر و جمع و جورتر و همچنین پوشش مناسبی که این مدیوم برای ضبط و تولید و سپس نمایش و پخش می تواند داشته باشد، آنچنان قوی و پرمخاطب به دست می آید که ناگزیر از صحبت ساخت این رویدادها در مدیوم تلویزیون غیرقابل انکار به دست می آید. از این رو فیلمهای خبری جنگی و گزارش های مربوط به آن یکی از اصلی ترین منابع اطلاع رسانی و کسب خبر برای مردم شده است . پیش از این در سالهای دور فیلمهای مستند خبری و گزارش های اینچنینی و همچنین فیلمهای نیمه مستند در سینماها مانند فیلمهای داستانی پخش و اکران می شد و طبیعتا میزان تماشاگر نیز نسبت به مخاطبان و بینندگان در حال حاضر به هیچ وجه قابل اعتنا نیست ؛ از این رو پوشش اخبار و تولید مستندهای خبری مربوط به رویدادهای جنگی همواره از مهمترین تولیدات مستند برای تلویزیون به حساب می آید. از دیگر سو، با ظهور شبکه های ماهواره ای تلویزیون به نوعی ساخت و تولید مستندهای خبری و حتی فیلمهای نیمه مستند جنگی گونه ای دیگر به خود گرفتند که مهمترین آن پویایی در تولید جدید بود. به عنوان مثال درگیری عادی جنگی در یک منطقه جغرافیایی دور از دسترس با استفاده از امکانات ماهواره ای و آنچه توسط عوامل تولیدی حاضر در محل برای ماهواره ارسال می شد، آنا قدرت پخش و فرستاده شدن بر روی آنتن شبکه تلویزیون مورد نظر را داشت . در دو جنگ اخیر که طی لشکرکشی های امریکا به منطقه شکل گرفت . با استفاده از چنین امکاناتی ، درگیری ها از ابتدا و از زمان شلیک اولین گلوله ها توسط نیروهای متجاوز امریکایی در خاک افغانستان تا زمان سرنگونی و تعقیب نیروهای ملاعمر و بن لادن ادامه یافت . در این خصوص شبکه های خبری ماهواره ای از آنجا به صورت online و 24 ساعته خبر و گزارش پخش می کردند. نیاز مخاطبان به دیگر رسانه ها برطرف می شد. شبکه خبر خودمان نیز چنین وظایفی را در امر اطلاع رسانی به عهده دارد. همچنین در جنگ اخیر بین نیروهای متجاوز امریکایی و عراقی ها شبکه های خبری بین المللی و ماهواره ای با استفاده از تجارب خود درباره انعکاس وقایع افغانستان امر اطلاع رسانی را از ابتدا آغاز کرده و به گونه ای پویایی آن بیشتر از تهیه خبر در مورد جنگ با افغانستان به نظر می رسد. آنچه در این گونه خبرها و گزارش ها باید مورد بررسی و مداقه هر چه بیشتر و ظریف تر قرار گیرد، سرند کردن این خبرهای ارائه شده است . و یا نتیجه گیری نهایی با استفاده از جمع نظرات و بررسی خبرها و گزارش های شبکه های مختلف و تحلیل همگی آنها باشد؛ زیرا در جنگ کنونی یکی از مهمترین استفاده های روانی که می تواند مخرب تر از بمبهای چند تنی باشد، تضعیف روحیه دشمن مقابل و یا هر شخص و یا دولت مخالف سیاست های متجاوزگرانه امریکایی دانست . برای این امر استفاده از خبرها و گزارش های خلاف واقع با بهره گیری از بهترین گونه ها و کارآمدترین ژانرهای مستندسازی در دستور کار نیروهای ارتباطی و رسانه ای تلویزیونی امریکا و انگلیس قرار گرفته است . ذکر این نکته نیز ضروری است که تلویزیون جمهوری اسلامی ایران با تجهیز شبکه خبر و استقرار اطاق جنگ و اعزام خبرنگاران ، عکاسان ، فیلمبرداران و گزارشگران به نقاط مختلف جبهه های جنگ موجود بین نیروهای متجاوز انگلیسی و امریکایی از جمله شبکه های تلویزیونی است که دست اول ترین و گویاترین خبرها و گزارش های مستند را به مخاطبان ایرانی و خارجی اش ارائه می کند و این روند باعث در اولویت قرار گرفتن این شبکه نسبت به دیگر همتاهای خارجی خود شده است . که جای تقدیر بسیار دارد.