موسیقی زیرزمینی در سایه‌روشن‌

میهمانان حاضر در استودیوی برنامه سایه‌روشن دکتر مانی جعفرزاده (آهنگساز، دارای مدرک دکتری موسیقی با گرایش آهنگسازی از دانشگاه مالاگای اسپانیا و مدرس موسیقی)، بابک جلوه (آهنگساز، مدرس و محقق موسیقی، دانش‌آموخته جامعه‌شناسی)، ادیب وحدانی (نویسنده کتاب‌های بررسی موسیقی متال 1 و 2، مترجم کتاب شگردهای گیتار جو ستریانی، منتقد و مدرس تاریخ موسیقی معاصر) بودند. میهمانان تلفنی برنامه حمیدرضا عاطفی (روزنامه‌نگار و منتقد موسیقی ایرانی) و اردوان انزابی‌پور(عضو گروه موسیقی کهتمیان، از فعال‌ترین گروه‌های موسیقی زیرزمینی) بودند.

در ابتدای برنامه پس از پخش قطعه‌ای از گروه  Queens Of The Stone Age ادیب وحدانی به جدید بودن واژه «موسیقی زیرزمینی» به تغییر تعریف این اصطلاح در فرهنگ‌های مختلف اشاره کرد و گفت: موسیقی زیرزمینی در کشورهای مختلف عناوین متفاوتی به خود می‌گیرد. در امریکا به آن «کانتر کالچر» یا فرهنگ متقابل گفته می‌شود، در حالی که انگلیسی‌ها به آن موسیقی زیرزمینی اطلاق می‌کنند. وی از موسیقی زیرزمینی به عنوان یک واقعیت اجتماعی نام برد و با اشاره به بخشی از ویژگی‌های این نوع موسیقی افزود: «در غرب فرهنگی (اروپا و امریکا) افرادی که ساخت و اجرای چنین موسیقی‌ای اقدام می‌کنند، فرهنگ خاصی دارند و بی‌علاقگی آنان به حضور در رسانه‌های جمعی و دهان‌کجی‌شان به نمادهای رسمیت به حدی است که حتی حاضر نیستند خود را در معرض دید قرار بدهند. فرهنگ خاص اهالی موسیقی زیرزمینی به گونه‌ای است که اصولا از دیده شدن پرهیز می‌کنند. گاه حتی برای آنها یک توهین تلقی می‌شود که کلیپ‌شان از شبکه‌های مشهور موسیقی دنیا پخش شود، چرا که بسیاری اوقات فرق موسیقی زیرزمینی با موسیقی غیرزیرزمینی به جای مربوط بودن به عنصرهای موسیقایی به نحوه عرضه این نوع موسیقی برمی‌گردد و کانون تعریف بسیاری از محققان از موسیقی زیرزمینی تقابل آن با فرهنگ رسمی و رسمیت است.»

وحدانی در ادامه به تفاوت‌های جدی موسیقی زیرزمینی ایران با دیگر کشورهای جهان اشاره کرد و گفت: اما در ایران اوضاع کاملا متفاوت و حتی برعکس است. به این مفهوم که در ایران وقتی موسیقی زیرزمینی می‌شود که امکان ارائه از مجاری رسمی را ندارد، یعنی هنرمند ایرانی موسیقی زیرزمینی عمدتا به دلیل نبود تهیه‌کننده یا موفق نشدن در به دست‌آوری مجوز، اجراها و آثار عادی و عمومی ندارد. علاوه بر این، در ایران گروه‌های موسیقی زیرزمینی دوست دارند دیده شوند و آثارشان روی صحنه به اجرا دربیاید. این گروه‌ها می‌خواهند به صورت گسترده‌ای حاضر باشند و همانند دیگر گروه‌های موسیقی مورد توجه و استقبال قرار بگیرند. یکی از مشکلاتی که در حال حاضر وجود دارد این‌که گروه‌های زیرزمینی به دنبال این هستند که آثار خود را روی صحنه و در قالب کنسرت و ویدئو‌کلیپ ارائه کنند، اما نوع برخورد رسانه‌های گروهی، مسوولان و مخاطب این اجازه را به آنها نمی‌دهد.
بسیاری از اهالی موسیقی زیرزمینی وقتی کنسرت می‌گذارند برای کنترل هیجان مردم مجبور می‌شوند، ریتم آهنگ‌های خود را آرام می‌کند، با مخاطب‌ها صحبت کنند یا حتی زودتر آهنگها را به پایان ببرند تا مشکلی پیش نیاید. مخاطب‌ها می‌خواهند همان کارهایی را انجام دهند که در ماهواره می‌بینند و چون ظرافت‌های کنسرت رفتن در ایران را نمی‌شناسند و برای کنسرت دیدن تربیت نشده‌اند، رفتارهایی بروز می‌دهند که به گروه موسیقی ربطی ندارد اما در نهایت برای اجرای کنسرت‌های بعدی مشکل ایجاد می‌شود.

وحدانی در ادامه به ذکر دلایل غیرقابل کنترل بودن تولید و پخش موسیقی زیرزمینی پرداخت و گفت: «نمی‌توان جلوی ادامه حرکت موسیقی زیرزمینی را گرفت چون امروزه پیشرفت فناوری‌های صوتی و تصویری امکان ضبط و پخش موسیقی به شکلهای مختلف را فراهم کرده است. از سوی دیگر، دوران نبود امکان تکثیر گذشته و اینترنت و ماهواره هر اثری را یکشبه با تیراژ انبوه به گوش مخاطب‌ها می‌رسانند. وحدانی در ادامه به نیاز اجتماعی به گفتن حرفهای تازه و دوباره گفتن حدیث‌های مکرر مانند عشق به روشهای تازه اشاره کرد و به عنوان نمونه‌ای از حرفهایی که گفتن آنها قالب تازه‌ای را می‌طلبد، گفت: «زمانی که در جامعه پخش سی‌دی به اصطلاح خصوصی فردی پخش می‌شود و جنجال‌آفرینی می‌کند، حنجره‌های رسمیت مانند سراج یا اصفهانی یا افتخاری نمی‌توانند در این مورد آهنگ و ترانه‌ای بخوانند، چرا که گفتن درباره موضوعات روز کارکرد طبیعی موسیقی راک است، اما آهنگی را از نوع موسیقی زیرزمینی شنیدم که مخاطب آهنگ را با نابود کردن کپی‌های این فیلم غیراخلاقی ترغیب می‌کرد.»

وحدانی درباره آسیب‌شناسی موسیقی زیرزمینی اظهار کرد: «برخی مواقع در قالب این شیوه موسیقایی ترانه‌هایی خوانده می‌شود که خوانندگان آن حاضر نیستند، حتی برادرشان این نوع موسیقی را بشنود یا آن را تکرار کند، اما به دلیل ضعف‌های متعدد موسیقی‌شان با تند کردن مضمون لیریک یا ترانه به دنبال جلب توجه می‌‌روند. به همین خاطر باید به کیفیت این نوع موسیقی توجه کافی صورت بگیرد تا بتواند رشد کیفی مقبولی پیدا  کند.»

در ادامه برنامه سایه روشن پس از پخش قطعه‌ای ازFrank Zappa  دکتر مانی جعفرزاده با اشاره به این مطلب که مهمترین ویژگی موسیقی زیرزمینی این است که هم امکان جذب مخاطب نخبه و صاحب اندیشه را دارد و هم به آسانی می‌تواند با مخاطب عام و مردم عادی ارتباط برقرار کند، گفت: مساله اصلی نوع برخورد با تفکر موسیقایی یا شنیداری نهفته در آثار زیرزمینی است. این نوع موسیقی وقتی تولید می‌شود و با اقبال مخاطبان مواجه می‌شود که یک آهنگ یا ترانه به خاطر اعمال سلیقه‌ای خاص یا سایر موانع جانبی امکان بروز و ارائه در قالب شیوه متعارف رسمی و قانونمند را نداشته باشد (مجاری رسمی در اروپا تهیه‌کننده‌های موسیقی‌اند و در ایران مراجع دولتی) و نتواند به صورت منظم و براساس قاعده عمومی ظهور پیدا می‌کند. موسیقی زیرزمینی گاه به خاطر موانعی که بر سر راهش وجود دارد، گاه به صورت نوعی ژست، گاه از سر اجبار اما عموما از سر اختیار (البته در اروپا) در جستجوی نوعی دهن کجی، تفاوت، به زیر سوال بردن استانداردهای مرسوم و معرفی استانداردهای جدید است. این موسیقی هویت خود را در این شکل خاص از ارائه جستجو می‌کند. یعنی معیار زیباشناسی آن شبیه معیارهای جاری نیست و مشکل اصلی در همین‌جا خود را نشان می‌دهد. اصولا باور این نوع موسیقی درخصوص زیبایی‌شناسی هنر با چارچوب‌های کلی و مرسوم متفاوت است. این تفاوت در کشور ما در قالب تعارض با ممیزی و در کشورهای غربی ممکن است در تقابل با نگاه و سلیقه مدیر تولید یک شرکت معتبر و بزرگ موسیقی نمایان شود. اصولا این نوع موسیقی چون خود را محدود به پیروی از تفکر یا شیوه‌ای خاص نمی‌بیند، حرفش را به آسانی بیان می‌کند و یکی از مهمترین مکانیسم‌های لذت‌بخشی چنین آثاری به همین دلیل است.

جعفرزاده مهمترین امتیاز ویژه موسیقی زیرزمینی را برقراری ارتباط بدون هیچ واسطه و حجابی برشمرد و در تشریح نظر خود افزود: «این سبک از موسیقی از لایه‌های زیرین اجتماع منشاء می‌گیرد، در حالی که عموما فرهنگ از سطوح عالی‌تر به سطوح پایین‌تر نشت می‌کند. اجراهای موسیقی زیرزمینی طبق الگوهای از پیش تعیین شده نیست و به سادگی طبق سلیقه مخاطب‌ها و آهنگسازها (که چندان با هم فرقی نمی‌کند) ساخته می‌شود، به این ترتیب یکی از مزیت‌های مهم موسیقی زیرزمینی در این است که نشان می‌دهد در زیر لایه‌های اجتماع چه می‌گذرد. این موضوع هم نشان‌دهنده شرایط هنری جامعه و هم مسائل مربوط به حاکمیت و دیگر مسیرهای مرسوم عرضه آثار هنری است.» این مدرس موسیقی با تاکید بر برخورداری موسیقی زیرزمینی از جنبه‌های آزاد و رها از چارچوب‌های رایج در استانداردهای شرکتهای مهم پخش موسیقی گفت: «وقتی من به این نوع موسیقی گوش می‌دهم با شور، هیجان، شعف و انرژی فوق‌العاده‌ای مواجه می‌شوم که تقریبا فقط در این موسیقی وجود دارد. به عقیده من، موسیقی زیرزمینی به این موضوع اشاره دارد که چگونه می‌توان از لحظه لحظه زندگی لذت برد و شخصا به همین دلیل این نوع موسیقی را دوست دارم.»

در ادامه برنامه رادیو تهران به مناسبت حضور تلفنی اردوان انزابی‌پور (از گروه موسیقی کهتمیان) قطعه‌ای از آثار این گروه پخش شد و نوبت به صحبت‌های بابک جلوه رسید. جلوه با اشاره به تجربیاتی که از دوران عدم عرضه رسمی موسیقی پاپ وجود داشت، گفت: «اصولا هر وقت خرده فرهنگ‌های جدیدی وارد جامعه می‌شوند در بدو ورود اصطکاک ایجاد می‌کنند، اما پس از مدتی به قسمتی از فرهنگ جامعه‌ای که روزگاری در مقابل آنها بوده بدل می‌شود. ما در ایران این تجربه را داریم که متولیان فرهنگ و حتی برخی از اهالی فرهنگ و هنرمندان، جلوی موسیقی پاپ ایستادند اما پس از مدتی براحتی با آن کنار آمدند. در بحث موسیقی زیرزمینی هم همین اتفاق طبیعتا تکرار خواهد شد، ما گریزی از این اتفاق نداریم. ما در همین یکی دو سال اخیر گروههایی را داشته‌ایم که آثارشان بدون هیچ پیش زمینه قبلی یکشبه به گوش مردم رسید و با کمترین تنشی جایگاه خود را در جامعه پیدا کرد، یکشبه روزمینی شد و کاملا عادی شد. اکنون دیگر ثابت شده است که نمی‌توان موسیقی را نفی کرد، نمی‌شود موسیقی را به خوب و بد تقسیم‌بندی کرد و در عین حال می‌شود انواع بهتر موسیقی را جستجو کرد.

آن را ساماندهی کرد و با تقویت گروههای بهتر، با عرضه نمونه‌های ارزشمند، تربیت هنرمندها، معرفی قدبلندهای هر سبک به شنوندگان آن و هنرمندهای فعال در آن سبک‌ها در ایران توقع کارکرد بهتری را از گروهها و افراد داشت.»
جلوه در ادامه با توجه به تاریخچه موسیقی زیرزمینی در اروپا و امریکا که بر ضد ارزشهای زندگی مصرف‌گرایی و سرمایه‌داری بنیان نهاده شده است و با اشاره به الگو قرار گرفتن گروههای خارجی برای مقلدان داخلی‌شان از هر دو جنبه شکل و مضمون، مباحث مطروحه در موسیقی زیرزمینی در ایران را فاقد تضادهای بنیادین با ارزشهای رسمی خواند و مشکل اصلی مسوولان با این موسیقی را ناآشنایی آنان با زبان‌های متعدد و غریب ترانه‌سرایان این سبک‌ها عنوان کرد.

سایه‌روشن با قطعه دیگری از گروه کهتمیان ادامه یافت و ادامه برنامه با حضور تلفنی حمیدرضا عاطفی شور و حرارت بیشتری یافت. اشاره عاطفی به کیفیت نازل برخی از قطعات موسیقی زیرزمینی منجر به واکنش انزابی‌پور شد که از سابقه‌ نقدهای اساسی و جدی عاطفی بر آثار چهره‌های بسیار شهیر موسیقی و تابوشکنی‌های وی در نقد مطلع نبود. انزابی‌پور در پاسخ به عاطفی گفت: «ما بیشتر وقت و انرژی‌مان در گذراندن مراحل اداری برگزاری کنسرت و ارائه آلبوم هدر می‌رود. ما برروی صحنه و رودرروی مردم، در اجراهای زنده، در مرتب ساختن و مدام نواختن می‌توانیم رشد کنیم. از ما فرصت رشد سلب شده است. موسیقی زیرزمینی از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است اما به دلیل داشتن المان‌های اعتراض که در اغلب موارد هم به مسائل اجتماعی پرداخته می‌شود مورد قبول نهادی رسمی مانند وزارت ارشاد قرار نمی‌گیرد. ما به لحاظ اقتصادی مورد حمایت قرار نمی‌گیریم و مکانیسم‌های اقتصادی رایج کسب درآمد را هم نداریم.

انزابی‌پور با اشاره به بدون کلام بودن آلبوم اکسیر گفت: ما حتی وقتی تشخیص دادیم که شرایط مناسب برای عرضه آلبوم با کلام وجود ندارد اکسیر را عرضه کردیم تا احترامی که برای جامعه قائلیم را به نمایش بگذاریم.

حمیدرضا عاطفی در پاسخ به انزابی‌پور در تشریح سخنان خود گفت: به نظر من موسیقی زیرزمینی فی‌نفسه پدیده بدی نیست. بعضی از این موسیقی‌های زیرزمینی هم به لحاظ محتوا و هم به جهت فرم، از بسیاری از آثار موجود در بازار شنیدنی‌تر است. اما مشکل اینجاست که مسوولان در حوزه موسیقی به یک جمع‌بندی مشخص نرسیده‌اند و با رها کردن این مقوله، بعید نیست دچار آسیب‌های جدی شویم. دبیر سرویس موسیقی خبرگزاری مهر با اشاره به کنفرانسی که خرداد ماه جاری، درباره موسیقی زیرزمینی در این خبرگزاری برگزار شد به این مشکل اشاره کرد که نه مسوولان و نه هنرمندان درباره تعریف،  کارکردها و روشهای بهبود این نوع موسیقی تفاهم چندانی ندارند و افزود: مباحث گسترده‌ای درباره موسیقی زیرزمینی وجود دارد و این نوع موسیقی باید از جنبه‌های مختلف و با کار جدی کارشناسی مورد بررسی دقیق قرار گیرد.

در انتهای جلسه، مجری برنامه از حضار خواست تا نکات ناگفته را بیان کنند، ادیب وحدانی با اشاره به تبعات امنیتی احتمالی تبدیل رسانه‌های دیگر به محل پخش موسیقی زیرزمینی ایرانی هشدار داد: اگر در ایران موسیقی زیرزمینی با استانداردهای مورد توافق هنرمندها و مسوولان کشور تولید و پخش نشود، لاجرم هنرمندها به سراغ رعایت استانداردها و خط‌دهی‌هایی می‌روند که موجب ایجاد امکان پخش آثارشان از مجاری دیگر مانند ماهواره را فراهم آورد.